چرخش آمریکا به سمت تهران
به مدت بیش از چهار سال، دولت اوباما ایران را متهم کرده که محرک اصلی درگیری‌های خونین سوریه است و درخواست میانجی‌یان صلح سازمان ملل مبنی بر حضور ایران در مذاکرات مربوط به سوریه را رد کرده است. میانجیان صلح سازمان ملل خاطرنشان کرده‌اند که هرگونه حل و فصل سیاسی بادوام بدون حضور جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات، غیرقابل تصور است. هزینه ورود به مذاکرات صلح، تعهد صریح تهران به تایید حل و فصل صلح‌آمیز با میانجی‌گری سازمان ملل بود که نتیجه آن گذار سیاسی و برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه، از قدرت است.
اما با توجه به این که مداخله روسیه در درگیری‌های سوریه شرایط را علیه مخالفان مورد حمایت آمریکا تغییر داد، واشنگتن سرانجام نرمش به خرج داد و از تهران خواست در مذاکرات سیاسی وین که از روز جمعه آغاز شد، شرکت کند. ایران این دعوت را پذیرفت، اما متعهد نشد که نیاز به گذار سیاسی را تایید کند.
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، پس از ورود به وین به خبرنگاران گفت:«کسانی که تلاش می‌کنند بحران سوریه را حل کنند، به این نتیجه رسیده‌اند که بدون حضور ایران راهی برای رسیدن به راه‌حلی برای این بحران وجود ندارد.»
پیش از مذاکرات ایران نشانه‌هایی را از خود بروز داده است مبنی بر این که درمورد سرنوشت اسد از خود انعطاف‌پذیری نشان می‌دهد. به گزارش رویترز امیر عبداللهیان،معاون وزیر خارجه، در گفت و گو با رسانه‌های ایران گفت:«ایران اصراری ندارد اسد را تا ابد در قدرت نگه دارد.»
این گشایش دیپلماتیک سه ماه پس از توافق هسته‌ای ایران با گروه 1+5 حاصل شده است. و در بخش‌هایی از واشنگتن و تهران نشانه‌هایی از تمایل برای فراتر رفتن از توافق هسته‌ای و بررسی احتمال همکاری در فضایی چندجانبه برای مواجهه با خیزش داعش در سوریه و عراق وجود دارد.
بانکی مون، دبیرکل سازمان ملل، از تصمیم وارد کردن ایران به مذاکرات استقبال کرد و گفت از قدرت‌های اصلی بین‌المللی و منطقه‌ای، به طور خاص آمریکا، روسیه، عربستان سعودی، ایران و ترکیه، می‌خواهد برای پایان دادن به این درگیری‌ها بایکدیگر همکاری کنند. بانکی مون در مادرید و در دیدار با ماریانو راخوی، نخست‌وزیر، و دیگر مقامات اسپانیا گفت:«خوشحالم که آنها تشکیل جلسه داده‌اند. واقعا امیدوارم که با همه اختلافاتی که در دیدگاه‌های سیاسی خود دارند، با حس انعطاف‌پذیری به این موضوع رسیدگی کنند.»
اعضای مخالفان سوری با حضور ایران در مذاکرات مخالف هستند و نگرانند که این مساله منعکس‌کننده تمایل بیشتر آمریکا به پذیرش یک راه‌حل سیاسی باشد که درآن سرنوشت اسد در آینده سوریه مبهم است. اما مقامات آمریکا اصرار دارند که این سیاست که «اسد باید برود»، همچنان به قوت خود باقی است. توماس شانون، مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا، قبل از مذاکرات گفت:«تعاملات ما مقاصد و اهداف ما را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد».
با این وجود، تصمیم دعوت از ایران برای حضور در مذاکرات برای برخی از متحدان اصلی آمریکا ازجمله رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی، ناخوشایند است. آنها نگرانند که تعامل آمریکا با ایران جایگاه تهران را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای به رسمیت شناخته شده، تقویت می‌کند.
پس از آن که ایران این دعوت را پذیرفت، عادل الجبیری، وزیر خارجه عربستان،در کنفرانس خبری با فیلیپ هاموند وزیر خارجه بریتانیا، به خبرنگاران گفت:«این مذاکرات دو روزه اراده سوری‌ها و روس‌ها را می‌آزماید. اگر آنها جدی باشند، ما خواهیم فهمید و اگر جدی نباشند، بازهم ما می‌فهمیم و وقتمان را تلف نمی‌کنیم.»
به گزارش خبرگزاری رسمی سوریه، سانا،عمران الزعبی، وزیر اطلاعات سوریه با اشاره به مذاکرات وین برای پایان دادن به جنگ سوریه به الجبیری توصیه کرده است:«دهنش را ببندد و مانع از دخالت کشورش در موضوعاتی شود که به آن مربوط نیست.»
پیش‌بینی‌های گسترده در مورد فهرست شرکت‌کنندگان در این مذاکرات از حضور ایران و روسیه که هر دو از رژیم اسد حمایت می‌کنند، و آمریکا، عربستان و ترکیه که مخالف رژیم اسد هستند، حکایت داشت. درکل نزدیک به 20 کشور اعلام کردند که در این مذاکرات شرکت خواهند کرد. اما اصلی‌ترین مخالفان سیاسی سوریه و رهبران گروه‌های مخالف مسلح به این مذاکرات دعوت نشدند.
در مورد این مساله که چه چیزی باعث شد آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها مخالفت‌شان را با مذاکرات مستقیم کنار بگذارند، اختلاف نظرهایی وجود دارد.
میانجی‌گران صلح سازمان ملل از تابستان 2012 از آمریکا خواسته‌اند اجازه دهد ایران در مذاکرات حل و فصل سیاسی شرکت کند. در تابستان 2012 کوفی عنان دبیرکل سابق سازمان ملل به عنوان نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه از تهران دیدن کرد. احمد فوزی سخنگوی کوفی عنان و اخضر ابراهیمی، دیپلمات الجزایری که جانشین کوفی عنان شد، می‌گوید:«ایران باید بخشی از هرگونه راه‌حلی برای درگیری‌های سوریه باشد، زیرا این کشور بازیگری کلیدی در منطقه است و از سوریه حمایت سیاسی، مالی و نظامی می‌کند.»
در ژانویه 2014، بانکی مون تا آنجا پیش رفت که از ایران برای مذاکرات ژنو دعوت کرد و بعدا با اصرار واشنگتن این دعوت را پس گرفت. واشگتن می‌خواست ایران اعلامه ژنو 2012 را بپذیرد. این اعلامیه شرایطی را برای دولت انتقالی با قدرت اجرایی کامل تعیین می‌کرد. ایالات متحده و متحدانش براین باورند که توافق ژنو شرایط را برای برکناری اسد از قدرت فراهم می‌کند. اما روسیه، که این توافق را امضا کرده است، چنین دیدگاهی درمورد این توافق ندارد. سوریه معتقد است که هر تصمیمی درباره آینده سوریه نیازمند موافقت رهبران این کشور ازجمله مقامات دولت اسد است.
جن ساکی، سخنگوی وقت وزارت خارجه آمریکا، گفت:«اگر ایران کاملا و علنا اعلامیه ژنو را نپذیرد، این دعوت باید پس گرفته شود. ایران هرگز به طور علنی این اعلامیه را نپذیرفته است و ما همواره روشن کرده‌ایم که پذیرش آن الزامی است.»
در توضیح تغییر موضع آمریکا، شانون به کمیته روابط خارجی سنا گفت تصمیم دعوت ایران به میز مذاکره، به دلیل افزایش حضور نظامی روسیه و ایران طی هفته‌های اخیر در سوریه گرفته شده است. او گفت:«حضور روسیه و ایران و حمایت آنها از اسد مساله جدیدی نیست، اما حضور نظامی روسیه و حملات هوایی این کشور مساله جدیدی است، همچنین حضور نیروها و نیروهای ویژه ایران در سوریه مساله جدیدی است.» او همچنین گفت:«به همین دلیل، وزیر خارجه فکر می‌کند اکنون زمان آن است که همه دور هم جمع شوند و به طور موثر ادعاهای خود را ثابت و مشخص کنند که متعهد به جنگ با داعش و تروریسم هستند یا نه.»
او اضافه کرد که این مذاکرات آزمونی است که نشان می‌دهد آیا روسیه و ایران آماده«همکاری گسترده با جامعه بین‌الملل هستند یا نه. آنها باید اسد را متقاعد کنند که طی یک فرایند گذار سیاسی باید برود.»
این در شرایطی است که ماه گذشته آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، مذاکرات جدید با آمریکا را ممنوع کردند و گفتند مذاکره هسته‌ای یک استثنا بوده است. آیت الله خامنه‌ای گفتند:«ما فقط در قضیه هسته‌ای اجازه مذاکره با آمریکا را دادیم. ما اجازه مذاکره با آمریکا در زمینه‌های دیگر را نداده‌ایم و با آنها مذاکره نخواهیم کرد.»
روز پنجشنبه و پیش از آغاز مذاکرات، ظریف اعلام کرد که آماده کار با قدرت‌های جهان، از جمله آمریکا، برای حل بحران سوریه است.
سید حسین موسویان، دیپلمات سابق ایرانی و محقق دانشکده روابط بین‌الملل وودرو ویلسون در دانشگاه پرینستون، می‌گوید ایالات متحده متوجه شده است که نمی‌تواند نقش ایران در منطقه را انکار کند. او می‌گوید:«اکنون آمریکا متوجه شده است که مذاکره و همکاری با ایران برای حل صلح‌آمیز این بحران در منطقه ضروری است. اکنون برای آمریکایی‌ها روشن شده است که شکست خورده‌‌اند و نتوانسته‌اند گروه تروریستی داعش را در سوریه و عراق مهار کنند.» او اضافه می‌کند:«آمریکا متوجه شده است که جنگ با داعش بدون نیروی زمینی غیرممکن است و ایالات متحده قصد ندارد برای جنگ با داعش نیروی زمینی بفرستد. اکثر نیروهای نظامی از عراق، ایران و سوریه خواهند بود.»
به هرحال، این تصمیم سردرگمی و خشم منتقدان رژیم اسد را به همراه داشته است. بسیاری از رهبران مخالفان سوری، که به این مذاکرات دعوت نشدند، به شدت مخالف حضور ایران هستند. بشار الزوبی از ارتش یرموک که یک گروه تروریستی وابسته به ارتش آزاد سوریه است، به رویترز گفت:«ایران بخشی از مشکل است نه راه‌حل و شرکت آن در این مذاکرات این مساله را به جهان ثابت خواهد کرد.»
مقامات آمریکا می‌گویند در حال حاضر یک«رویکرد دو مرحله‌ای» را برای حل بحران سوریه در نظر گرفته‌ایم. گام نخست تشدید مبارزه هوایی و زمینی علیه داعش، شامل حملات هوایی بیشتر و تقویت مخالفان مسلح میانه‌رو در شمال سوریه برای کشاندن جنگ به رقه، پناه‌گاه داعش، است. گام دوم یک اقدام دیپلماتیک پرشتاب با مشارکت ایران است.
جان کری،وزیر خارجه آمریکا، روز چهارشنبه در سخنرانی خود در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، گفت گام دوم به شدت دشوار است. او گفت:«چالشی که امروز در سوریه با آن رو به رو هستیم دست‌کمی از ترسیم مسیر خروج از جهنم ندارد.»
با این وجود او تاکید کرد که همه گروه‌های درگیر برخی اهداف مشترک را به اشتراک می‌گذارند. کری گفت:«در حقیقت همه ما اتفاق نظر داریم که وضعیت موجود قابل دفاع نیست. همه ما اتفاق نظر داریم که باید برای رسیدن به راه‌حلی سیاسی راهی پیدا کنیم. همه ما اتفاق نظر داریم که باید از پیروزی داعش یا هر گروه تروریستی دیگر جلوگیری شود. همه ما اتفاق نظر داریم که نجات دولت سوریه و نهادهایی که بر اساس آن ساخته شده و وحدت و شخصیت سکولار سوریه را حفظ می‌کند، ضروری است.»
برخلاف ممانعت پیشین آمریکا از شرکت ایران در مذاکرات سیاسی سوریه، سازمان ملل متحد تمایل داشته است در مذاکرات سازمان ملل درمورد هزینه‌های انسانی جنگ، با ایران سر یک میز بنشیند.
در اواخر سال 2013، والری آموس، معاون وقت دبیرکل سازمان ملل در امور انساندوستانه، یک سری جلسات مجزا با دولت‌های کلیدی، ازجمله آمریکا، ایران و عربستان، برگزار کرد. هدف از این جلسات استفاده از نفوذ این کشورها بر گروه‌های درگیر جنگ بود تا امکان توزیع کمک‌های بشردوستانه را در سراسر سوریه فراهم کنند.
اما شواهد اندکی وجود دارد مبنی براین که این همکاری‌ها منجر به بهبود چشمگیر در کمک‌رسانی به سوریه شده است. مساله مهم این که، با توجه به امتناع ایران از پذیرش اعلامیه ژنو، آن مذاکرات بر موضوع گذار سیاسی در سوریه تمرکز نبود.
