دولت سایه از کجا آفتابی شد؟

آرمان امروز- عرفان بیوک‌نژاد: دولت سایه به گروه یا سازمانی گفته می‌شود که در پشت صحنه و خارج از سیستم رسمی حکومتی، تأثیرگذاری و قدرت سیاسی دارد. این گروه‌ها به طور رسمی جزء ساختار دولتی نیستند، اما از طریق نفوذ، ارتباطات و کنترل غیرمستقیم، قدرت و تصمیم‌گیری‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

واژه “دولت سایه” ابتدا در بریتانیا به کار رفت و به گروهی از نمایندگان مخالف که آماده هستند تا در صورت سقوط دولت حاکم، بلافاصله جایگزین آن شوند، اشاره داشت. این مفهوم بعدها توسعه یافت و به گروه‌ها و نهادهایی اطلاق شد که در هر کشوری، بدون داشتن موقعیت رسمی، تأثیر عمده‌ای بر سیاست و حکومت دارند.
در برخی از کشورها، احزاب مخالف به عنوان دولت سایه شناخته می‌شوند. این احزاب در انتظار فرصت برای به دست گرفتن قدرت هستند و سیاست‌ها و برنامه‌های جایگزین خود را ارائه می‌دهند اما مداخله‌ای در کار دولت روی کار آمده ایجاد نمی‌کنند.

در برخی کشورها، نهادهای نظامی و اطلاعاتی قدرت زیادی دارند و می‌توانند تصمیمات مهم سیاسی و امنیتی را تحت تأثیر قرار دهند.
دولت‌های سایه از روش‌ها و ابزارهای مختلفی برای تأثیرگذاری استفاده می‌کنند: کمپین‌های رسانه‌ای: استفاده از رسانه‌ها برای شکل‌دهی به افکار عمومی و فشار بر دولت.
مالی و اقتصادی: کمک‌های مالی به سیاستمداران یا احزاب برای خرید نفوذ و قدرت.

ارتباطات پنهانی: جلسات و توافقات پشت درهای بسته برای تعیین سیاست‌ها و تصمیمات.
شرکت‌های بزرگ نفتی و نظامی، لابی‌های قوی‌ای در واشنگتن دارند و می‌توانند تصمیمات مهم دولت را تحت تأثیر قرار دهند.
در روسیه، گروه‌های الیگارشی که کنترل زیادی بر اقتصاد کشور دارند، می‌توانند سیاست‌های دولت را به نفع خود تغییر دهند یا در بریتانیا، مفهوم دولت سایه به طور رسمی به حزب مخالف در پارلمان اشاره دارد که آماده جایگزینی دولت حاکم است. حزب کارگر یا حزب محافظه‌کار که در حال حاضر در قدرت نیست، دولت سایه تشکیل می‌دهند و هر کدام وزرای سایه دارند که به عنوان نقد کننده‌های وزرای فعلی عمل می‌کنند.

فعالیت‌های دولت سایه معمولاً پشت درهای بسته و بدون شفافیت انجام می‌شود، که این موضوع می‌تواند منجر به فساد و سوء استفاده از قدرت شود.
دولت سایه یک پدیده پیچیده و چندوجهی است که در بسیاری از کشورها و نظام‌های سیاسی وجود دارد. این نهادها و گروه‌ها، اگرچه رسمی نیستند، اما تأثیر عمده‌ای بر سیاست‌ها و تصمیمات دارند. همچنین در ایران نیز به صورت محصوص تر در زمان دولت یازدهم و دوازدهم، سعید جلیلی مدعی شد که قرار است دولت سایه‌ای را در کشور رهبری کند. موضوعی که پس از حدود ۱۰ سال هنوز ادامه دارد.

عباس سلیمی نمین، فعال سیاسی طی یادداشتی نوشت: اظهارات اخیر برخی اطرافیان مطرح دکتر سعید جلیلی (نامزد و رقیب اصلی رئیس جمهور منتخب) با توجه به این که واکنشی را به لحاظ تشکیلاتی برنیانگیخته بسیار تأمل برانگیز شده است. این که فردی به عنوان مشاور ارشد به صراحت بگوید: «دولت سایه‌ای که جلیلی از آن سخن می‌گوید به معنای دولت سایه برای کل حاکمیت است، نه فقط برای قوه مجریه» و سپس افرادی چون آقای محسن منصوری نیز آن را تکرار کنند و موضعی در قبال آن اتخاذ نشود نگرانی‌ها درباره‌عدم شفافیت‌های تشکیلاتی را برمی‌انگیزد. «دولت سایه» به مفهوم متداول امری قابل فهم است، منت‌ها اساس آن باید بر شفافیت باشد.

وی افزود: کسانی می‌توانند دولت سایه محسوب شوند که تشکیلات خود را بر اساس قانون تشکل‌ها به ثبت برسانند، اعضای تشکل به کمیسیون احزاب معرفی شوند، مجمع عمومی‌شان سالانه برگزار شود، شورای مرکزی اداره کننده تشکیلات، «منتخب اعضای معرفی شده» باشند و…

سلیمی نمین عنوان کرد: آقای جلیلی در رقابت‌های انتخاباتی عنوان داشت که ده سال است به عنوان «دولت سایه» کار تشکیلاتی و کارشناسی فشرده‌ای را در مورد مسائل اجرایی دنبال کرده است و امروز می‌تواند ادعا کند برای همه مسائل کلیدی جامعه راه حل‌های دقیق به کمک متخصصان تراز اول، در اختیار دارد. اولین سوال مطرح در این زمینه آن است که شبکه صورت دهنده این مهم چرا برای جامعه گمنام است؟ چرا تولیدات فکری آن که علی‌القاعده باید مربوط به جمعی منسجم باشد در این یک دهه منتشر نشده که دولت‌ها بتوانند از آن بهره گیرند؟

وی ادامه داد: برای دولت سایه قوه مجریه قلمداد شدن، آقای جلیلی می‌بایست راهی طولانی طی کند تا صاحبان نظر و اندیشه بتوانند با مطالعه آن، که از سوی یک تشکیلات مشخص و شفاف منتشر می‌شود، به قضاوت بنشینند. مشخص است که ایشان تشکیلاتی در سراسر کشور به‌وجود آورده و در ارتباط با مسائل اجرایی کارهایی صورت گرفته است، اما این که گردانندگان این تشکیلات چه کسانی‌اند و خروجی‌های این تشکیلات به صورت جامع چیست نمی‌توان قضاوت دقیقی داشت

همچنین محمود صادقی، نماینده سابق مجلس نیز انتقاداتی زیادی درباره دولت سایه جلیلی دارد. او در این باره عنوان کرد: جلیلی فراتر از دولت در سایه عمل می‌کند، مفهومی که در خصوص دولت سایه در ذهن آقایان است با آن چیزی که در دنیا وجود دارد و متداول است به نظرم متفاوت می‌آید و یک مقداری از نوع اظهارنظر ایشان نوعی مداخله در کار دولت مستقر برداشت می‌شود که اگر اینطور باشد، درست نیست.