سایه مکانیسم ماشه

روابط ایران و اتحادیه اروپا به‌ویژه سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان در سال‌های پس از انقلاب در ایران فراز و نشیب‌های فراوانی را طی کرده است؛ با این حال در همه این سال‌ها، به‌صورت معمول سیاست این کشورها در قبال جمهوری اسلامی ایران، همواره تابعی از سیاست ایالات متحده در قبال ایران بوده است.

هر زمان تنش در روابط تهران و واشنگتن به اوج خود رسیده، اروپا نیز نه‌تنها تمایلی برای توسعه روابط از خود نشان نداده بلکه به کاخ سفید در خصومت خود علیه تهران پیوسته است.

دور جدید تنش میان ایران و اروپا که از سال ۱۴۰۱ رقم خورده است اما نقطه‌عطفی در تاریخ این روابط است چراکه این بار درحالی‌که پس از بن‌بست رخ‌داده در مذاکرات احیای برجام، آمریکا در تلاش‌هایی چندباره، اراده خود را برای مدیریت تنش با ایران نشان داده است، سه کشور اروپایی برای افزایش ابعاد تنش، مصمم بوده‌اند. در نمونه اخیر این تفاوت دیدگاه می‌توان به آخرین نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره کرد که این تروئیکای اروپایی بود که قطعنامه ضدایرانی را روی میز اعضا گذاشت و تلاش کرد ایالات متحده را نیز با خود همراه کند.

اسفندماه ۱۴۰۰ و همزمان با حمله روسیه به اوکراین، مذاکرات احیای برجام که دور جدید آن در دولت سیزدهم از آذرماه کلید خورده بود، متوقف شد چراکه همزمان با سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران به منظور گفت‌وگو پیرامون پرونده پادمانی که نویدبخش آن بود تا سنگی از مسیر پرفراز و نشیب دستیابی به توافق در وین برای احیای برجام برداشته شود، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در اظهاراتی عنوان کرد که مسکو خواهان تضمین کتبی از سوی ایالات متحده است که تحریم‌های وضع‌شده علیه کرملین پس از تهاجم به اوکراین تاثیری بر مبادلات این کشور با ایران پس از احیای برجام نخواهد داشت.

همین اظهارات دیپلمات روس موجب شد تا جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از وقفه در مذاکرات وین به دلیل آنچه وی «عوامل خارجی» نامید، خبر دهد. پس از اعلام این خبر، انریکه مورا، معاون بورل با حضور در میان خبرنگاران گفت: «هیئت‌های ایران و آمریکا سازنده و پیگیر بودند که توافق به نتیجه برسد اما باید برای حفظ فضای مثبت، تنفسی داشته باشیم.

با همه طرف‌ها کار می‌کنیم تا از این مانع عبور کنیم». مشخص شدن استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در سپتامبر ۲۰۲۲ که تهران در اشتباهی فاحش، ادعای غرب را پذیرفت و پس از آن آغاز اعتراضات ۱۴۰۱ و همچنین موج جدید دستگیری اتباع اروپایی و دوتابعیتی‌ها نیز که موجب بازگشت پرونده حقوق بشری ایران به روی میز شد، دقیقاً همان مبدأ دور جدید مخاصمه در روابط تهران و قاره سبز است.

همزمان با این تحولات، ایالات متحده و اروپا نیز تصویب دور جدید تحریم‌ها علیه ایران را آغاز کردند. شورای اروپا روز دوشنبه ۱۵ ژوئیه (۲۵ تیر) در بیانیه‌ای اعلام کرد تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران را که به دلیل حمایت تهران از مسکو و همین‌طور ادامه اقدامات بی‌ثبات‌ساز در خاورمیانه و منطقه دریای سرخ وضع شده بود، برای یک سال دیگر تمدید کرده است. بنابر بیانیه منتشرشده توسط این نهاد اروپایی، اقدامات محدودیت‌زا با توجه به «حمایت ایران از روسیه در جنگِ اوکراین و همینطور پشتیبانی از گروه‌ها و نهادهای مسلح در خاورمیانه و منطقه دریای سرخ» تا ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۵ تمدید شده است.

در طول دولت سیزدهم اما هیچ اراده‌ای از سوی دو طرف برای مدیریت یا کاهش آن دیده نشد تا جایی که افزایش روزافزون آن در روابط ایران با غرب موجب شد تا در آوریل ۲۰۲۴، ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو در اظهاراتی خصمانه ایران را بخشی از محور شرارتی بنامد که با همراهی روسیه، چین و کره شمالی علیه دموکراسی در غرب قرار گرفته است.

در طول رقابت‌های چهاردهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری اما، مسعود پزشکیان در جریان میزگرد سیاسی که با همراهی محمدجواد ظریف و مهدی سنایی در آن شرکت کرده بود، در تشریح برنامه‌های دولتش در حوزه سیاست خارجی از مدیریت و کاهش تنش با غرب سخن گفت و پس از آن در مناظره‌های تلویزیونی نیز از این سیاست دفاع کرد.

مسعود پزشکیان در جریان سخنرانی خود در مراسم تحلیف، در مجلس شورای اسلامی گفت: «ایران نیازمند غلبه بر شرایط پیچیده کنونی و مخاطرات پیش‌رو و گشایش راه‌های توسعه پایدار است. جهان نیز نیازمند بهره‌برداری از این فرصت کم‌نظیر برای حل و فصل مشکلات منطقه‌ای و جهانی با مشارکت ایران قدرتمند، صلح‌طلب و عزتمند است». وی در بخش دیگری افزود: «تامین منافع ملی، پاسداری از امنیت مردم، توسعه اقتصادی کشور و بهبود کیفیت زندگی مردم در چارچوب سه اصل عزت، حکمت و مصلحت مهمترین اهداف سیاست خارجی دولت من خواهد بود. برای رسیدن به این اهداف، تعامل سازنده و متوازن با جهان و احقاق حقوق مردم سرلوحه کار دولت قرار خواهد گرفت».

سیدعباس عراقچی نیز در برنامه‌ای که برای تصدی سمت رئیس دستگاه دیپلماسی به مجلس ارائه کرد، ذیل سرفصل «ماموریت‌ها» از «تعامل عزتمندانه، کارکردگرا و فرصت‌محور با اروپا از موضع برابر و بر مبنای احترام متقابل» سخن گفت. وزیر امور خارجه پس از کسب رای اعتماد از مجلس، در نخستین مصاحبه خود در قامت وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با کیودوی ژاپن گفت: «وزارت امور خارجه ایران در دوره جدید وارد عمل خواهد شد تا تنش‌ها با واشنگتن را مدیریت کرده، روابط با کشورهای اروپایی را بازسازی نماید؛ البته تنها در صورتی که آنها دست از رویکرد خصمانه خود بردارند. هدف وزارت خارجه احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و لغو تحریم‌ها خواهد بود. من در تبیین سیاست خارجی خود در مجلس شورای اسلامی‌بر هدف حیاتیِ لغو تحریم‌ها، به‌ویژه تحریم‌های یکجانبه، از طریق مذاکراتِ جدی، متمرکز و زمان‌مند در عین پایبندی به اصول بنیادین کشور تأکید کردم».

عراقچی همچنین در سخنانی تاکید کرد که «کشور‌های اروپایی در سال‌های اخیر فراز و  نشیب زیادی داشته‌اند روابط ما با آن‌ها و سیاست‌های نادرست و بعضاً خصمانه‌ای درباره جمهوری اسلامی اتخاذ کردند، ما با این‌ها یک تعامل عزتمندانه خواهیم داشت و فرصت‌محور براساس احترام متقابل و از موضع برابر و همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند اگر این سیاست‌های نادرست و سیاست‌های غلط و خصمانه خودشان کنار بگذارند برمی‌گردند دوباره به اولویت‌های ما قرار خواهیم گرفت».

با انتخاب عراقچی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و وزرای خارجه تروئیکای اروپایی در تماس‌های تلفنی جداگانه در خصوص دغدغه‌های روابط دوجانبه با وزیر امور خارجه گفت‌وگو کردند. دیپلمات‌های اروپایی شناخت دقیقی از وزیر امور خارجه ایران دارند و می‌دانند که حضور یک دیپلمات و مذاکره‌کننده در رأس دستگاه دیپلماسی ایران، نشان‌دهنده اراده تهران برای کاهش تنش و بازگشت به میز مذاکره است.

در خبر منتشرشده از سوی دستگاه دیپلماسی در خصوص تماس و گفت‌وگوی عراقچی و بورل آمده است: «عباس عراقچی، وزیر امور خارجه نیز با تشکر از تماس و تبریک آقای بورل،  ضمن اشاره به زمینه‌های متنوع و متعدد تعامل میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا اظهار داشت: جمهوری اسلامی ایران از توسعه مناسبات با اتحادیه اروپا در فضای مبتنی بر احترام متقابل استقبال می‌کند و لازمه آن گفت‌وگو برای حل مشکلات فی‌مابین و رفع سیاست‌های نادرست کشورهای اروپایی می‌باشد».

امروز دولت چهاردهم در روابط خود با سه کشور اروپایی عضو برجام در نقطه‌ای قرار دارد که اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، مهرماه سال آینده به پایان می‌رسد و عدم توافق میان تهران و تروئیکای اروپایی در غیاب ایالات متحده که براساس فرمان دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین این کشور از برجام خارج شد، به منزله استفاده یک یا هر سه این کشور از مکانیسم ماشه علیه جمهوری اسلامی ایران تا پیش از موعد پایان قطعنامه خواهد بود که در نتیجه آن تمامی تحریم‌های شورای امنیت ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد را بازمی‌گرداند.

۵ تیرماه، هفدهمین گزارش آنتونی گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، درباره اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام از سوی ایران در نشست شورای امنیت سازمان ملل متحد، قرائت شد و در ادامه هر‌یک از اعضای شورای امنیت نظرات خود را بیان کردند. دراین‌میان مهم‌ترین و جدی‌ترین نکته نشست شورای امنیت ناظر بر بیانیه جدید تروئیکای اروپایی علیه ایران بود که سه کشور اروپایی عضو برجام (آلمان، فرانسه و انگلستان) در این بیانیه، ضمن تهدید تهران به فعال‌کردن مکانیسم ماشه با هدف بازگشت قطعنامه‌های شش‌گانه، اعلام کردند که «گزارش‌های اخیر مدیرکل آژانس، بار دیگر نشان می‌دهد که ایران با ادامه تشدید فعالیت‌های هسته‌ای خود بسیار فراتر از محدودیت‌های توافق هسته‌ای، در مسیر اشتباهی حرکت می‌کند. پیشرفت‌های هسته‌ای ایران که برخی از آنها برگشت‌ناپذیر هستند، برجام را تهی کرده و بازگشت به راه‌حل مذاکره را دشوارتر خواهد کرد».

حالا دستگاه دیپلماسی آماده می‌شود تا در شرایطی که ایالات متحده آماده برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در ماه نوامبر است، ابتدا روند تعامل مثبت را با اروپا کلید بزند، هرچند در این مسیر با چالش‌های عدیده‌ای روبه‌رو خواهد بود.

روز سه‌شنبه و در جریان نخستین دیدار هیئت دولت چهاردهم با رهبر انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از سخنان خود که به موضوع سیاست خارجی اختصاص داده بودند، گفتند: «به دشمن هم امید نبندید. حالا ایشان (رئیس‌جمهور) هم اشاره کردند، دیروز پریروز هم ظاهراً وزیر خارجه‌ محترم یک اشاره‌ای کرده بودند. ما به دشمن امید نبندیم؛ برای برنامه‌هایمان منتظر موافقت دشمنان و کسانی که با ما [دشمنند نباشیم]؛ این منافات ندارد با اینکه آدم با همان دشمن در یک جایی تعامل هم بکند؛ مانعی ندارد؛ امّا امید به او نبندید، اعتماد به دشمن نداشته باشید».