۳ سناریو پیش روی آینده مبادله انرژی

اتصال شبکه برق ایران به کشور‌های شمالی می‌تواند نقش موثری در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی ایفا کند.

در دنیای امروز، ارتباط شبکه‌های برق بین کشور‌های مختلف به عنوان یکی از استراتژی‌های اصلی در تامین منابع انرژی و بهینه‌سازی هزینه‌ها مطرح است. این ارتباطات نه‌تنها می‌تواند امنیت انرژی را بهبود بخشد، بلکه در مواقعی که تقاضا در داخل کشور افزایش می‌یابد یا منابع داخلی با محدودیت مواجه می‌شوند، امکان تامین برق از کشور‌های همسایه را فراهم می‌آورد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه‌اش و هم‌مرز بودن با کشور‌های متعدد، می‌تواند از این طریق به فرصت‌های فراوانی در حوزه انرژی دست یابد. شبکه‌های برق ایران با کشور‌های همسایه‌ای همچون ترکمنستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، افغانستان و عراق متصل است و این شبکه‌ها به ایران امکان صادرات و واردات برق را بسته به شرایط بازار و نیاز‌های داخلی فراهم می‌کنند.

این ارتباطات شبکه‌ای نه‌تنها مزایای اقتصادی، چون درآمدزایی از مبادله برق و بهبود تراز تجاری را به همراه دارد، بلکه منافع زیست‌محیطی نیز به دنبال دارد. واردات برق از کشور‌های همسایه که عمدتاً از منابع کمترآلاینده تولید می‌شود، می‌تواند به کاهش آلودگی‌ها و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای کمک کند. در این مقاله، جنبه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و چالش‌های سیاسی و زیرساختی این شبکه‌ها بررسی می‌شود. به‌طور خاص، مقاله به تحلیل فرصت‌های آربیتراژ (بهره گرفتن از تفاوت قیمت بین دو یا چند بازار) شبکه برق ایران با کشور‌های شمالی مانند روسیه، گرجستان و ارمنستان پرداخته و تاثیر این اتصال‌ها را بر بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و دستیابی به اهداف زیست‌محیطی بررسی می‌کند.
مزایای زیست‌محیطی اتصال شبکه

اتصال شبکه برق ایران به کشور‌های شمالی می‌تواند نقش موثری در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی ایفا کند. به‌ویژه روسیه، که یکی از تولیدکنندگان بزرگ برق هسته‌ای است، می‌تواند برق پاک و بدون کربن را به ایران صادر کند و به کاهش انتشار دی‌اکسید کربن در ایران که یکی از کشور‌های آلاینده جهان است، کمک کند. علاوه بر این، واردات برق از منابع تجدیدپذیر کشور‌های همسایه مانند ارمنستان و گرجستان، می‌تواند نیاز ایران به برق تولیدی از منابع فسیلی را کاهش داده و در نتیجه، آلودگی زیست‌محیطی کمتری ایجاد کند.

نیروگاه‌های گازی نیز به عنوان یکی از منابع اصلی تولید برق در ایران، با انعطاف‌پذیری و انتشار کمتر آلایندگی نسبت به سایر سوخت‌های فسیلی، در شبکه برق ایران نقش ویژه‌ای دارند. این نیروگاه‌ها علاوه بر اینکه شرایط زیست‌محیطی بهتری فراهم می‌آورند، امکان صادرات برق به کشور‌های همسایه را نیز ایجاد می‌کنند و از این طریق به افزایش درآمد‌های ارزی کشور کمک می‌کنند.
فرصت‌های اتصال به شبکه برق ایران

ایران هم‌اکنون شبکه برق خود را با کشور‌های همسایه‌ای نظیر عراق، ترکیه، ارمنستان و ترکمنستان متصل کرده است و این شبکه‌ها با طرح‌های توسعه‌ای برای افزایش ظرفیت همچنان در حال گسترش هستند. یکی از راه‌های توسعه این شبکه‌ها، اتصال به کشور‌های سردسیر شمالی مانند روسیه و گرجستان است که می‌تواند به تبادل انرژی در فصول پیک و غیرفصل منجر شود. این نوع همکاری‌های منطقه‌ای می‌تواند نه‌تنها به بهره‌وری بیشتر برق تولیدی ایران کمک کند بلکه باعث تقویت امنیت انرژی کشور و درآمدزایی پایدار از صادرات برق شود.

پروژه‌های مشابهی نیز در جنوب وجود دارند، مانند پروژه توسعه جزیره قشم که می‌تواند به عنوان قطب نیروگاهی و مرکز صادرات انرژی در منطقه خلیج فارس مطرح شود. این پروژه با هدف «استفاده از چرخه‌های انرژی به عنوان ابزاری برای توسعه روابط اقتصادی منطقه‌ای و تامین امنیت ملی» معرفی شده است. دکتر علی شمس‌اردکانی، پیشنهاددهنده طرح، از این طرح به عنوان راهکاری برای «ارتقای امنیت منطقه‌ای در صورت قرار گرفتن ایران به عنوان مرکز تبادل انرژی» یاد کرده است.

اتصال به روسیه از طریق گروژنی و بازار برق منطقه شمال ایران دو بخش حیاتی از تحولات انرژی در منطقه هستند که می‌توانند نقش مهمی در تحکیم روابط اقتصادی و انرژی ایران با کشور‌های همسایه ایفا کنند.

اتصال ایران به روسیه از طریق خط لوله‌ها و زیرساخت‌های انتقال انرژی، به‌ویژه از طریق منطقه گروژنی (که در شمال قفقاز و در داخل جمهوری چچن روسیه قرار دارد) یک مسیر استراتژیک برای ایران محسوب می‌شود. این مسیر به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص آن در نزدیکی مرز‌های ایران و در دسترس بودن منابع گازی و نفتی در روسیه، می‌تواند به ایران این امکان را بدهد که به بازار‌های انرژی جدید در اروپای شرقی و آسیای مرکزی دست یابد.

در این زمینه، توسعه روابط تجاری و انرژی میان ایران و روسیه به‌ویژه در عرصه گاز طبیعی، برق و حتی انتقال انرژی از طریق این مسیر، به تحکیم موقعیت ژئوپولیتیک ایران در منطقه و تقویت امنیت انرژی این کشور کمک می‌کند. علاوه بر این، گروژنی می‌تواند به عنوان یک هاب انرژی برای انتقال گاز و برق از ایران به مناطق مختلف اروپا و آسیا تبدیل شود.

در سطح تجاری، روسیه به عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ انرژی در دنیا، هم‌اکنون در تلاش است تا تامین انرژی کشور‌های اروپایی را از طریق منابع متنوع خود گسترش دهد. این روند باعث می‌شود که ایران نیز بتواند در قالب همکاری‌های دوجانبه و از طریق گروژنی به عنوان یک مرکز حمل‌ونقل انرژی، با روسیه همکاری بیشتری داشته باشد. این مسیر نه‌تنها ظرفیت‌های ایران را برای انتقال انرژی به کشور‌های همسایه افزایش می‌دهد، بلکه می‌تواند فرصت‌های جدید برای صادرات گاز طبیعی ایران به روسیه و بازار‌های شرق اروپا ایجاد کند.
بازار برق منطقه شمال ایران

بازار برق منطقه شمال ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که این منطقه از نظر جغرافیایی و اقتصادی در تقاطع ارتباطات انرژی ایران با کشور‌های همسایه است. استان‌های شمالی ایران شامل مازندران، گیلان، و گلستان، به‌طور ویژه‌ای در ارتباط با کشور‌های قفقاز و آسیای مرکزی قرار دارند. این منطقه به عنوان یک گلوگاه برای صادرات و واردات برق به کشور‌های همسایه از جمله آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان شناخته می‌شود.

با توجه به قابلیت‌های تولید برق در شمال ایران و نیاز‌های انرژی این مناطق، ایران به‌ویژه در فصولی که نیاز به برق بیشتر است (مثلاً در تابستان‌های گرم یا زمستان‌های سرد)، می‌تواند از بازار برق این مناطق بهره‌برداری کند. در سال‌های اخیر، ایران تلاش کرده است تا زیرساخت‌های لازم برای انتقال برق از طریق خط‌های انتقال با ظرفیت‌های بالا به کشور‌های همسایه و بالعکس را توسعه دهد.

در این راستا، پروژه‌هایی برای تقویت شبکه برق ایران با همسایگان، به‌ویژه از طریق توسعه شبکه‌های هوشمند و اتصال به شبکه‌های برق کشور‌های قفقاز و آسیای میانه در حال انجام است. این پروژه‌ها می‌توانند ایران را به هاب منطقه‌ای برای تولید و انتقال برق تبدیل کنند و فرصت‌های تجاری و اقتصادی زیادی برای ایران فراهم آورند.

یکی از نکات قابل توجه در بازار برق منطقه شمال ایران، توجه به ظرفیت‌های تولید برق از منابع تجدیدپذیر است. ایران با توجه به منابع فراوان انرژی خورشیدی و بادی در شمال کشور، می‌تواند با تولید برق از این منابع، علاوه بر تامین نیاز داخلی، به یکی از صادرکنندگان مهم برق در منطقه تبدیل شود. این ظرفیت‌ها در کنار تقاضای بالای انرژی در کشور‌های همسایه، می‌توانند ایران را به یک بازیگر کلیدی در بازار برق منطقه‌ای تبدیل کنند.

همچنین، برنامه‌های ایران برای مبادله برق به کشور‌های قفقاز می‌تواند منجر به بهبود روابط اقتصادی و سیاسی این کشور‌ها با ایران شود، زیرا انرژی به عنوان یکی از عوامل حیاتی در رشد اقتصادی این کشور‌ها محسوب می‌شود. از این‌رو، سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولید و انتقال برق در شمال ایران می‌تواند به یک استراتژی مهم برای تقویت دیپلماسی انرژی ایران تبدیل شود.
فرصت‌های آربیتراژ

اتصال شبکه برق ایران به کشور‌های همسایه فرصتی را برای بهره‌برداری از تفاوت قیمت‌ها در بازه‌های زمانی مختلف فراهم می‌آورد. این فرصت‌های آربیتراژ می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

ارزش شکل قیمت: این ارزش از تفاوت الگو‌های قیمت‌ها در طول زمان نشات می‌گیرد. به عنوان مثال، در کشور‌های ارمنستان، گرجستان و روسیه، تقاضا بعد از ساعت ۶ صبح به‌سرعت افزایش می‌یابد، اما در ایران این افزایش زودتر رخ می‌دهد. این اختلاف زمانی به تولیدکنندگان امکان می‌دهد تا از تفاوت قیمت‌ها بهره ببرند و سود بیشتری کسب کنند.

ارزش سطح قیمت: این ارزش به تفاوت میانگین قیمت‌ها به دلیل تفاوت در منابع تولید، هزینه سوخت، کربن، هزینه‌های انتقال و سیاست‌های مالیاتی مرتبط است. به‌طور مثال، تفاوت بین قیمت برق تولیدی ایران با استفاده از سوخت فسیلی و برق هیدروالکتریک گرجستان، فرصتی برای ایجاد ارزش سطح قیمت فراهم می‌کند.

ارزش نوسانات: این ارزش به تغییرات غیرقابل پیش‌بینی در قیمت ناشی از عوامل مختلف مانند نوسانات در تولید نیروگاه‌ها، تغییرات تقاضا و شرایط جوی مرتبط است. این نوسانات می‌تواند به‌طور ناگهانی فرصت‌های سودآوری فراهم کند.
مقایسه کشور‌ها از نظر هزینه‌ها و فرصت‌های آربیتراژ

اتصال شبکه برق ایران با کشور‌های همسایه مانند روسیه، گرجستان، و ارمنستان فرصت‌ها و چالش‌های خاصی از منظر هزینه و آربیتراژ دارد.
۱- روسیه

هزینه‌های زیرساختی: هزینه اتصال به روسیه نسبتاً بالاست به دلیل فاصله طولانی و نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین در خطوط انتقال.
ارزش آربیتراژ:

- سطح قیمت: به دلیل تفاوت قابل توجه در قیمت‌های پایه، فرصت‌های آربیتراژ در سطح قیمت فراهم می‌شود.

- شکل قیمت: روسیه به دلیل سهم بالای انرژی هسته‌ای و تفاوت در تقاضای زمانی، امکان آربیتراژ زمانی با ایران را دارد.

- نوسانات قیمت: به دلیل افزایش منابع تجدیدپذیر و تاثیر آن بر ثبات قیمت، نوسانات قیمتی وجود دارد که فرصت‌های آربیتراژ کوتاه‌مدت ایجاد می‌کند.
۲- گرجستان

هزینه‌های زیرساختی: اتصال به گرجستان نیز به دلیل فاصله زیاد و هزینه‌های زیرساختی بالا، سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز دارد.
ارزش آربیتراژ:

- سطح قیمت: سطح قیمت در گرجستان نسبتاً بالاست و با کاهش اختلاف قیمت کربن، فرصت‌های آربیتراژ افزایش می‌یابد.

- شکل قیمت: سیستم غالب هیدروالکتریک گرجستان، الگوی قیمت ثابت‌تری دارد و فرصت‌های آربیتراژ محدودی ایجاد می‌کند.

- نوسانات قیمت: نوسانات به دلیل ماهیت هیدروالکتریک و وابستگی به آب‌وهوا بین سطح پایین و متوسط است.
۳- ارمنستان

هزینه‌های زیرساختی: اتصال به ارمنستان از نظر اقتصادی مطلوب‌تر است به دلیل فاصله کوتاه‌تر و هزینه‌های سرمایه‌گذاری کمتر.
ارزش آربیتراژ:

- سطح قیمت: فرصت‌های آربیتراژ مشابه روسیه است.

- شکل قیمت: به دلیل تفاوت زمانی در پیک تقاضا، ایران می‌تواند از این تفاوت برای ایجاد آربیتراژ زمانی بهره ببرد.

- نوسانات قیمت: نوسانات در ارمنستان کمتر است که به دلیل ثبات بیشتر در تولید و تقاضا، فرصت‌های آربیتراژ نوسانی کمتری ایجاد می‌کند.

این تحلیل نشان می‌دهد که با وجود هزینه‌های اولیه بالا در اتصال به روسیه و گرجستان، فرصت‌های آربیتراژ مناسب برای بهره‌گیری از تفاوت‌های قیمتی و الگو‌های مصرف در این کشور‌ها فراهم می‌شود. در مقابل، اتصال به ارمنستان با هزینه کمتر و فرصت‌های آربیتراژ محدودتر، اقتصادی‌تر به نظر می‌رسد، اما نیازمند بررسی دقیق‌تر تاثیرات بازار است.
عوامل موثر بر ارزش آربیتراژ اتصال‌دهنده‌ها

عوامل موثر بر ارزش آربیتراژ شبکه‌های متصل، در سه دسته زیر قرار می‌گیرند:

۱- عوامل بازار: قیمت سوخت و الگو‌های تقاضا از عوامل اساسی هستند که قیمت‌ها و فرصت‌های آربیتراژ را شکل می‌دهند.

۲- عوامل سیاستی و تنظیمی: سیاست‌های انتقال و مکانیسم‌های ظرفیت می‌توانند بر کارایی اتصال‌دهنده‌ها تاثیر بگذارند و فرصت‌های آربیتراژ را افزایش یا کاهش دهند.

۳- عوامل فنی: ویژگی‌های فنی و توان عملیاتی اتصال‌دهنده‌ها، نقش مهمی در استفاده بهینه از فرصت‌های آربیتراژ دارند.

در کشور‌هایی که با ایران شبکه برق مشترک دارند، بسته به نوع فرصت آربیتراژ (سطح قیمت، شکل قیمت یا نوسانات)، این عوامل متغیر خواهند بود. جهت و ویژگی فنی اتصال‌دهنده‌ها نیز می‌تواند در ارزش اقتصادی و زیست‌محیطی آنها تاثیر بسزایی داشته باشد.

در بلندمدت، شبکه‌های متصل به ایران می‌توانند در تصمیمات سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه‌ها و توسعه شبکه‌های انتقال موثر باشند. اتصال به شبکه‌های خارجی و واردات برق، هزینه‌های زیرساخت‌های تولید داخلی را کاهش می‌دهد و در نهایت، هزینه تامین برق را پایین می‌آورد. این صرفه‌جویی‌ها اغلب در مطالعات اقتصادی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، ساخت نیروگاه پرند با ظرفیت هزار مگاوات و هزینه بیش از ۴۰۰ میلیون یورو نشان می‌دهد که استفاده از اتصال‌دهنده‌ها می‌تواند هزینه‌های کلان سرمایه‌گذاری داخلی را کاهش دهد.
بحث و نتیجه‌گیری

اتصال شبکه برق ایران به کشور‌های شمالی و ایجاد یک بازار منطقه‌ای می‌تواند فرصت‌های آربیتراژ قابل توجهی را برای کشور فراهم کند که در نهایت به بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و افزایش امنیت انرژی ایران منجر شود. این ارتباطات علاوه بر ایجاد مزایای اقتصادی، دستیابی به اهداف زیست‌محیطی و کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای را نیز تسهیل می‌کند. با این حال، برای موفقیت در این مسیر باید به چالش‌های فنی، زیرساختی و سیاستی توجه ویژه‌ای داشت و برنامه‌ریزی‌های جامعی انجام داد.

از سوی دیگر، عوامل ژئوپولیتیکی و تحریم‌ها تاثیر زیادی بر سیاست‌های انرژی ایران دارند. برق وارداتی، به دلیل تولید از منابع پاک‌تر و بهره‌وری بالاتر، آلایندگی و اثرات زیست‌محیطی کمتری نسبت به برق تولیدی از سوخت‌های فسیلی دارد. بنابراین، واردات برق نه‌تنها به بهینه‌سازی مصرف انرژی داخلی کمک می‌کند، بلکه از طریق کاهش آلاینده‌ها و بهبود کیفیت هوا، به کاهش شدت انرژی تا سال ۱۴۰۴ نیز کمک خواهد کرد.
چندین سناریو برای آینده مبادله برق ایران وجود دارد:

۱- تولید برق محدود به مصرف داخلی: در این سناریو، به دلیل نبود اصلاحات در بخش انرژی و مصرف، تمرکز ایران بر تامین نیاز داخلی خواهد بود و از دست‌یابی به جایگاه صادرکننده برق فاصله می‌گیرد.

۲- مبادله برق با کشور‌های شمالی: اصلاحات داخلی می‌تواند امکان مبادله برق را با برخی کشور‌های شمالی فراهم آورد. هرچند، برای توسعه پایدار و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، نیاز است که ایران به توسعه ارتباطات خود با اروپا نیز بپردازد.

۳- تبدیل ایران به مرکز مبادله انرژی و بهبود وجهه جهانی: با ارتقای جایگاه بین‌المللی و بهبود تصویر جهانی ایران، امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه ظرفیت‌های تولید برق افزایش می‌یابد. این شرایط ایران را قادر می‌سازد تا به مرکز مبادله انرژی در منطقه تبدیل شود. از طریق توسعه خطوط فشار قوی و تولید برق از منابع پاک‌تر مانند گاز طبیعی، ایران می‌تواند ضمن تحقق اهداف زیست‌محیطی، به عنوان تامین‌کننده‌ای کلیدی در ایجاد تعادل و پایداری انرژی برای کشور‌های اروپایی نقش‌آفرینی کند.

در نهایت، واردات برق، به‌ویژه برق تولیدی از منابع پاک‌تر، مسیری موثر برای کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی و بهبود وضعیت انرژی کشور محسوب می‌شود و گامی پایدار به سوی اهداف زیست‌محیطی و بهینه‌سازی انرژی ایران خواهد بود.