افول علمی ایران در ۲ رده‌بندی مهم جهانی

ابوالفضل مظاهریدبیر گروه دانشگاه

آشفته حالی وضعیت تولیدات علمی ایران براساس داده‌های پایگاه‌های استنادی مطرح جهان باعث شده بود تا در چند سال اخیر هشدار‌های مختلفی از جانب کارشناسان و دغدغه‌مندان حوزه علم و فناوری کشور نسبت به حفظ جایگاه علمی کشور مطرح شود که علی‌القاعده آنچه از شواهد و نتایج بر می‌آید کار از کار گذشته و شد آنچه که نباید می‌شد.
با وجود گذشت 50 روز از سال میلادی جدید اما هنوز برای جمع‌بندی نهایی و قطعی عملکرد کشور باید چند روز دیگری صبر کرد؛ اما با درنظر گرفتن عملکرد سال گذشته کشور در تولید مستندات علمی و فاصله موجود در رده‌بندی‌ها بعید به نظر می‌رسد در این وقت‌های اضافی اتفاق خاصی بیفتد و نتیجه را به شکل دیگری تغییر بدهد.

با درنظر گرفتن داده‌های جدید Web of Science پس از نزول جایگاه ایران به رده هفدهم از سال 2020، در سال میلادی گذشته عربستان توانسته تا برای نخستین‌بار از حیث تولید مستندات علمی بالاتر از ایران قرار گیرد. با این نتیجه ایران در بین کشور‌های اسلامی و منطقه رتبه سوم را پس از ترکیه و عربستان دارد.

از سوی دیگر اختلاف کم بین ایران و روسیه می‌تواند زمینه‌ساز تکرار افت جایگاه ایران در این پایگاه باشد. در پایگاه دیگر یعنی اسکوپوس نیز جایگاه سال گذشته ایران در رده هفدهم تکرار شده است. در گزارش پیش رو ضمن مرور عملکرد کشور‌ها در حوزه تولید مستندات علمی آخرین آمار و ارقام کشورمان در پایگاه استنادی را هم مورد بررسی قرار داده‌ایم.

داده‌های 2024 وب آو ساینس چه می‌گوید؟
داده‌های Web of Science تا روز گذشته نشان می‌دهد کشور‌ها در سال گذشته میلادی بیش از 3 میلیون و 443 هزار سند علمی ثبت کردند که این میزان 0.6 درصد از سال گذشته کمتر است. بیش از 2 میلیون و 560 هزار مورد از این تعداد را مقالات تشکیل می‌دهند که این به معنای حدود 74 درصد اسناد علمی بوده است.

97 درصد اسناد به زبان انگلیسی هستند و زبان‌های اسپانیولی، آلمانی و فرانسوی هرکدام بین 0.6 درصد تا 0.3 درصد سهم داشتند. 13 درصد مستندات در حوزه مهندسی، حدود 9 درصد در حوزه شیمی و 7 درصد در حوزه علم مواد به نگارش درآمدند. 46 درصد اسناد هم به صورت دسترسی باز منتشر شدند. 

بیشترین سهم از تولیدات علمی جهان مربوط به آکادمی علوم چین می‌شود که به تنهایی 2.5 درصد مستندات علمی سال 2024 را تولید کرده است. بعد از آن دانشگاه کالیفرنیا با 1.7 درصد، مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه با 1.3 درصد، دانشگاه لندن 1.3 درصد، دانشگاه هاروارد 1.1 درصد و بانک دانش مصر 1 درصد از سهم تولید علم جهان سهم دارند. 

ایران 2024 هفدهم دنیا و سوم منطقه
20کشور دارای بیشترین میزان تولیدات علمی سال 2024 در Web of Science تغییرات چندانی نسبت به سال گذشته ندارند. چین با تولید حدود یک میلیون سند 27 درصد مقالات و اسناد علمی سال را منتشر کرده است. بعد از آن آمریکایی‌ها با 692 هزار سند و 20 درصد تولید علمی جهان قرار دارند.

نخستین تغییر در جایگاه کشور‌ها مربوط به هند است. هند در جایگاه سومی نشست که پیش از این در اختیار انگلیس بود و این تنها تغییر نیمه نخست این جدول محسوب می‌شود. هندی‌ها 200 هزار و انگلیسی‌ها 193 هزار سند تولید کردند و به ترتیب حدود 6 و 5 درصد در تولید علم نقش‌آفرینی کردند.

آلمان با 178 هزار سند و 5 درصد علم دنیا، ایتالیا با 141 هزار سند و 4 درصد، ژاپن با 121 هزار سند و 3.5 درصد، کانادا با 119 هزار سند و 3.4 درصد، اسپانیا با 116 هزار سند و 3.3 درصد و استرالیا با 110 هزار سند و 3.2 درصد سهم در تولید علم در جایگاه‌های پنجم تا دهم علمی دنیا ایستاد‌ه‌اند.

در بین 10 کشور دوم هم، فرانسه، کره جنوبی و برزیل با سهمی بین 2 تا 3 درصد تولید علمی روی پله‌های بعدی بدون تغییر باقی ماندند. ترکیه با 71 هزار سند علمی جای هلند را گرفته و رده چهاردهم جهان را از آن خود کرده است.

عربستان هم با 62 هزار و 500 سند و جهش دو پله‌ای ایران و روسیه را پشت سر گذاشته و روس‌ها را به رده هجدهم فرستاده‌ است. ایران در همان پله هفدهم دنیا جا خوش کرده و سوئیس و لهستان هم با تولید 54 هزار و 52 هزار سند به ترتیب بدون تغییر خاصی در همان جایگاه قبلی باقی ماندند.

تعداد نهایی مستندات علمی ایران در سال میلادی گذشته (تا 22 فوریه) 59 هزار و 885 سند بوده است، 514 مورد کمتر از سال 2023 که نزدیک به یک درصد کاهش را نشان می‌دهد و نسبت به دوره مشابه قبل‌ترش، افت 10 درصدی حجم مقالات و کاهش 6 هزار سندی، 9 درصدی بهبود یافته است. ایرانی‌ها سال میلادی گذشته 1.7 درصد علم دنیا را تولید کردند که از این حیث تفاوتی با سال گذشته ندارد. 

سرعت رشد دو برابری تولید علم ایران نسبت به جهان
حدفاصل سال‌های 2014 تا 2024 بیش از 622 هزار سند علمی در Web of Science به نام ایران ثبت شده است. به صورت میانگین تولید اسناد علمی در این مدت، سالیانه 3.8 درصد رشد داشته است که نسبت به روند مجموع تولیدات در این پایگاه رشد 2 برابری را نشان می‌دهد.

کشور‌های جهان در این مدت بیش از 36 میلیون سند علمی تولید کردند که به صورت میانگین رشد 1.8 درصدی داشته است. این نسبت پس از اوج‌گیری در 2016 و 2019 که رشد 4 درصدی تولیدات را نشان می‌دهد در دو سال اخیر روندی منفی داشته است. میزان تولیدات در سال 2023 نسبت به سال قبل 4.7 درصد و در سال میلادی 2024 هم 0.6 درصد کاهش داشته است.

ایرانی‌ها در این دوره زمانی به طور میانگین 1.7 درصد علم جهان را تولید کردند، این عدد در سال‌هایی مثل 2020 به 2 هم نزدیک شده یا در برخی سال‌ها مثل 2016 تا 1.6 درصد هم افت کرده است. 

سهم 85 درصدی مقالات از تولیدات علمی ایران
51 هزار سند از مجموع حدود 60 هزار سندی که به نام ایران ثبت شده است، در قالب مقاله منتشر شده که سهمی حدود 85 درصدی را نشان می‌دهد. حدود 10 درصد تولیدات ایران هم مقالات مروری است. 99 درصد تولیدات سال گذشته کشور هم به زبان انگلیسی منتشر شده و فقط 29 سند زبان فارسی وجود داشته است.

41 درصد اسناد هم در زمره دسترسی باز قرار می‌گیرند
حوزه مهندسی هنوز هم دست برتر تولیدات علمی را دارد. بیش از 10 هزار مقاله در این زمینه ثبت شده که سهم 17 درصدی از مجموع تولیدات کشور را دارد. پس از آن هم شیمی تنها بلوک بالای 10 درصد در زمینه‌های علمی محسوب می‌شود. سایر موضوعات علوم فناوری 8.5 درصد، علم مواد 7، فیزیک 5.6 و علوم کامپیوتر 4.7 درصد زمینه‌های تولیدات علمی کشور را تشکیل می‌دهند. 

ثبت 4 میلیون سند علمی در اسکوپوس
اسکوپوس سال گذشته میلادی 4 میلیون و 351 هزار سند علمی در قالب‌های مختلفی ثبت کرده است که رشد 3 درصدی نسبت به 2023 را نشان می‌دهد. 71 درصد این تولید به شکل مقالات علمی منتشر شدند و نشان از افزایش 2 درصد سهم مقالات نسبت به سایر قالب‌های انتشار اسناد علمی دارد.

در این پایگاه مقالات علمی سهم 71 درصدی دارند و از مجموع کل اسناد حدود 3 میلیون سند در قالب مقاله ثبت شده‌اند. بعد از آن مقالات کنفرانسی سهمی حدود 12 درصد و مروری‌ها هم سهم در حدود 6 درصد از مستندات سال گذشته میلادی را داشتند.

براساس داده‌های این پایگاه به جز مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه، دانشکده پزشکی هاروارد و دانشگاه تورنتو 10 مجموعه و مؤسسه با بیشترین وابستگی اسناد مربوط به چینی‌هاست. وزارت آموزش و آکادمی علوم چین قریب به 200 هزار سند ثبت شده دارند و بعد از آن مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه با 46 هزار سند قرار گرفته است.
بیشترین اسناد این پایگاه در حوزه دارو به ثبت رسیده‌اند که سهم 13 درصدی از کل دارد. پس از آن هم حوزه مهندسی با حدود 12 درصد، علوم کامپیوتر با 8.4 درصد، علوم اجتماعی با 6.6 درصد، فیزیک و نجوم 6.1 درصد، علوم مواد 5.6 درصد و بیموشیمی 5.4 درصد سهم دارند. 

در اسکوپوس هفدهم شدیم
در رده‌بندی امسال اسکوپوس، چینی‌ها با 1 میلیون و 220 هزار سند و تولید 28 درصد علم جهان در جایگاه نخست ایستادند. امریکایی‌ها با 751 هزار سند علمی نقش 17.3 درصدی در انتشار مستندات علمی سال گذشته داشتند. هند با سهم 8 درصدی و 350 هزار سند در رده سوم و انگلیس با سهم حدود 6 درصدی و 254 هزار سند در جایگاه چهارم جهان است.

آلمانی‌ها با تولید 208 هزار سند، 4.8 درصد تولیدات علمی سال 2024 را به نام خود ثبت کردند. 3.8 درصد مستندات سال گذشته اسکوپوس هم به نام ایتالیا منتشر شده که حدود 164 هزار سند علمی می‌شود. پس از آن ژاپن با سهم 3.2 درصدی و 140 هزار سند، کانادا با سهم 3.1 درصدی و 134 هزار سند، اسپانیا با سهم 2.9 درصدی و 127 هزار سند و فرانسه با سهم 2.9 درصدی و 126 هزار سند علمی در جایگاه ششم تا دهم این جدول قرار دارند.

در بین 10 کشور دوم این رده‌بندی استرالیا، کره جنوبی، روسیه و برزیل قرار گرفته‌اند که سهمی معادل 2.9 تا 2.2 درصد از تولید مستندات علمی سال گذشته میلادی را به نام خود ثبت کردند. ترکیه بالاتر از ایران و هلند در جایگاه پانزدهم قرار گرفته و با ثبت 80 هزار سند علمی حدود 1.8 درصد در تولید جهانی علم نقش داشته است.

هلند پیش از ایران با 76 هزار 682 شانزدهم و ایران با 76 هزار و 563 سند علمی در جایگاه هفدهم قرار گرفته بود. عربستان سعودی نیز در فاصله کمی با ایران سال گذشته 73 هزار سند علمی تولید کرده و بعید نیست با تداوم این وضعیت سال آینده در این پایگاه هم جایگاه ایران را از آن خود کند.

براساس داده‌های اسکوپوس، ایران 1 هزار و 833 سند در سال میلادی گذشته بیش از دوره مشابه قبلش در این پایگاه سند ثبت شده داشته که نشان‌دهنده رشدی برابر 2.4 درصد است. ایرانی‌ها سال میلادی گذشته در این پایگاه استنادی 76 هزار سند علمی به نام خود ثبت کرده و با این حجم تولید ایران مثل سال 2023، سهمی 1.8 درصدی در تولید علم جهان ایفا کرده است.

وضعیت کشور نسبت به سال میلادی 2023 از چند جنبه بهتر شده؛ هم برخلاف آن سال که 4 هزار سند کمتر داشتیم، تعداد اسناد علمی‌مان 1 هزار و 800 مورد بیشتر شده اما هنوز هم نسبت به سال‌های 2022 و 2021 تعداد کمتری را نشان می‌دهد.

نگاهی به عملکرد علمی ایران در 10 سال اخیر براساس اطلاعات این پایگاه نشان می‌دهد 715 هزار مقاله در این دوره زمانی به نام ایران ثبت شده و به صورت میانگین 1.8 درصد اسناد علمی جهان توسط ایرانی‌ها تولید شده است. متوسط رشد سالیانه مقالات ایران 4.9 درصد بوده و این عدد 0.9 درصد از روند جهانی رشد مقالات در جهان بیشتر است.

داده‌ها نشان می‌دهد ایران در سال‌های 2016، رشد 13 درصدی و در سال 2019 رشد 11.6 درصدی و 2020 رشد 9.1 درصدی را تجربه کرده است؛ روند تولیدات علمی ایران به استثنای سال 2023 که 5.8 درصد منفی شده در بقیه سال‌ها روند روبه جلویی داشته است.