بركناري وزير اقتصاد چه چيزي را حل كرد؟

استيضاح وزير امور اقتصادي و دارايي با راي منفي مجلس به ناصر همتي همراه شد و حالا رييس‌جمهور سه ماه فرصت دارد تا وزير جديدي براي اين وزارتخانه تعيين كند. درباره اين اتفاق و حواشي آن در رسانه‌ها احتمالا خوانده و ديده‌ايد. اما در اينجا قصد داريم يك سوال مهم را مطرح و به آن پاسخ دهيم. سوال اين است. آيا اقتصاد ايران پس از بركناري فرمانده آن كه بخش‌هاي مختلفي را تحت مديريت خود دارد به مسير بهبود وارد مي‌شود؟ پاسخ اين سوال را با مرور يك تجربه تاريخي پس از استيضاح وزير ديگر اقتصاد در دولت دوم حسن روحاني ارايه مي‌كنيم. مسعود كرباسيان كه حدود 6 سال و نيم پيش و پس از روي كار آمدن دولت اول ترامپ در امريكا با هجمه تاريخي اصولگراياني مواجه شد كه كرسي‌هاي اكثريت مجلس را به دست داشتند. موج سياست‌هاي ضد ايراني با فرمان «فشار حداكثري» ترامپ بر ايران آغاز شده بود و در ميانه التهاب بازارها، نرخ دلار به كانال 10 هزار تومان وارد شده بود. اما اجازه بدهيد به نكات جزیي‌تري از استيضاح كرباسيان و اثرات آن در اقتصاد ايران بپردازيم كه مشابه آن، حالا در سال 1403 و زماني روي داده كه نرخ دلاربراي اولين‌بار در تاريخ اقتصادي به 93 هزار تومان رسيده و التهاب بازارها در اوج خود قرار دارد.

رشد اقتصادي

سال 95 به دليل موج مثبت ايجاد شده پس از توافق برجام، بالاترين ميزان رشد اقتصادي رقم خورده بود. در تابستان سال 95 رشد اقتصادي ايران برابر با 11.8 درصد بود. به همين ترتيب، رشد اقتصادي بدون نفت نيز 4.3 درصد اعلام شد. حتي رشد اقتصادي در زمستان سال 95 به بالاي 20 درصد هم رسيد كه عددي كم سابقه در تاريخ اقتصاد ايران است. اما سال 96 فرا رسيد و با ورود ترامپ به كاخ سفيد، سياست فشار حداكثري نيز به جريان افتاد. اصل اول تيم اطرافيان ترامپ نيز حمله به «ارزش پولي ملي» ايران با تهديد و ايجاد التهاب در بازارهاي دارايي بود. روند رشد اقتصادي از بهار 96 تا بهار 97 نزولي اعلام شده هرچند در همين مدت نيز هيچگاه رشد اقتصادي به صفر يا كمتر از آن نرسيده است. بعد از خروج ترامپ از برجام، بسياري از فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري كه در مراحل اوليه ايجاد بود لغو شد. تعدادي از شركاي اقتصادي خارجي نيز يا به‌طور كامل از ايران خارج شدند يا همكاري خود را با شركت‌هاي ايراني محدود كردند. اين اقدامات باعث شد تا رشد اقتصادي در تابستان 97 منفي شود. 5 شهريورماه 1397، مسعود كرباسيان وزير وقت امور اقتصادي و دارايي با رأي نمايندگان مجلس استيضاح و بركنار شد. پس از اين اتفاق، رشد اقتصادي باز هم به روند نزولي خود ادامه داد به‌طوري كه در پاييز سال 97 رشد اقتصادي نفتي و غيرنفتي به ترتيب منفي 4 درصد و منفي 11.5 درصد اعلام شد. اين رشد منفي تا پاييز 98، يعني يك سال بعد از بركناري كرباسيان نيز ادامه داشت. به بيان ديگر، از پاييز 97 تا تابستان 99، رشد اقتصادي نفتي در يك فصل و رشد اقتصادي غير نفتي تنها در دو فصل مثبت شد و در ساير مقاطع مورد بررسي منفي بود. بركناري وزير اقتصاد وقت به دست مجلس، نه تنها رشد اقتصادي را بالاتر نبرد و در واقع اقتصاد ايران را «بزرگ‌تر» نكرد بلكه روند نزولي رشد اقتصادي در سال 97 درست از زمان روي كار آمدن ترامپ شدت گرفت.

تورم

در سال‌هاي اجراي برجام، يعني سال‌هاي 94 و 95، تورم ماهانه در 41 ماه متوالي در كانال دو درصدي بود و بالاتر نرفت و حتي برخي از ماه‌ها، كاهش هم پيدا كرد و منفي شد! اين روند موجب شد تا تورم نقطه به نقطه يا همان سالانه كنترل شود و در پايان سال 95 در يك كانال تك رقمي باقي بماند. دستاوردي بزرگ كه از سال 96 به بعد به يك «آرزو» تبديل شده است. چرا كه تورم بعد از اين دوره طلايي، نرخ‌هاي بالاي 40 و 50 درصد را به خود ديده است.زماني كه كرباسيان استيضاح شد، تورم ماهانه 5.4 درصد بود. درست يك ماه بعد از بركناري او، تورم به 7.1 درصد جهش كرد و يك ركورد تاريخي از خود بر جاي گذاشت. هر چند كه از اواسط پاييز اين شاخص رو به كاهش گذاشت و تا 2.6 درصد هم پايين آمد. در سال 98 بالاترين و پايين‌ترين تورم ماهانه به ترتيب 4 درصد و 0.5 درصد ثبت شده است. هر چند كه اين شاخص از اوايل سال 99 دوباره وارد روند صعودي شد و تا 6.4 درصد هم بالا رفت. البته از نظر برخي تحليل‌گران وضعيت تورم در سال 98 را هم نمي‌توان آرام توصيف كرد چرا كه تورم ماهانه بالاي 2 درصد همچنان براي اقتصاد خطرناك محسوب مي‌شود و مي‌تواند تورم نقطه به نقطه و سالانه را در سطوح بالا نگه دارد. با اينكه كرباسيان شهريور 97 از وزارت اقتصاد كنار رفت اما تورم نقطه به نقطه تا 8 ماه بعد از آن به صعود خود ادامه داد و قله تاريخي 52 درصد را به ثبت رساند. حتي در روند نزولي پرشتابي كه اين شاخص در نيمه نخست سال 98 در پيش گرفت نتوانست به سطح كمتر از 10 درصد كه در سال‌ 95 تجربه كرده بود نزديك شود. پس ازبركناري آقاي كرباسيان، به دليل مشكلات ساختاري ناشي از تشديد تحريم‌ها، موتورهاي پيشران شتاب افزايش قيمت‌ها روشن شد و حتي تا همين الان هم روشن مانده است. پايان سال 97، تورم نقطه به نقطه تا 47 درصد رشد كرد و در واقع از سال 97 به بعد، اقتصاد ايران درگير يك «تورم مزمن» چند ساله شد.

سكه و دلار

همان‌گونه كه گفته شد، سياست فشار حداكثري اصلي‌ترين هدف خود را كاهش ارزش پول ملي با ايجاد التهاب در بازارهاي دارايي دنبال مي‌كرد. بازار سكه و هم بازار دلار در نيمه دوم سال 95 تا اواخر سال 96 آرام بود و خبري از التهاب‌هاي اينچنيني در آن نبود. از مرداد 95 تا 96، قيمت دلار 7.8 درصد افزايش يافته است. به عبارتي، يك روند «متعادل» و «معقول» را دنبال كرد. همچنين، از شهريور 95 تا 96 قيمت يك سكه تمام نيز شاهد رشد 11 درصدي بوده است. با اين حال، شوك خروج ترامپ از برجام به قدري شديد بود كه قيمت دلار از خرداد تا شهريور آن سال 91 درصد و قيمت سكه 89 درصد افزايش يافت.

در زمان استيضاح كرباسيان دلار در كانال 10 هزار توماني فروخته مي‌شد. فقط 20 روز بعد، نرخ فروش دلار در كانال 14هزار توماني قرار گرفت. نرخ دلار در مهرماه 1397 نيز در همان كانال حركت كرد. يك ماه بعد به كانال 12 هزار توماني آمد. بهترين عملكرد را در آذرماه ثبت كرد و به كانال 10 هزار توماني بازگشت. اما اين پايان ماجراي دلار بود. از آن زمان نرخ دلار رو به بالا حركت كرد و ديگر هم ريزشي نداشت. در يك بررسي كلي، قيمت دلار در 25 ماه منتهي به استيضاح كرباسيان 3.5 برابر شده بود؛ در حالي كه در 25 ماه بعد از استيضاح تقريبا 2 برابر شد.

وفاق چه شد؟

روزي كه كرباسيان به مجلس رفت تا از خود دفاع كند در نطق خود گفته بود: «دشمن تمام خاكريزهاي اجتماعي و اقتصادي را مورد هدف قرار داده است. امريكا با تحريم سيستم بانكي درصدد مسدود كردن سيستم اقتصادي كشور است. بايد باور كنيم وارد جنگ اقتصادي تمام‌عيار شده‌ايم تا ناآرامي‌هاي اجتماعي در ايران را بيشتر كنند. دشمنان ملت ايران به‌خصوص امريكا با صرف ميلياردها دلار عليه ايران اقدام مي‌كنند. آنان در تلاش هستند تور تحريم را بر سر ايران بگسترانند.» استيضاح دو وزير در دو دولت تا حد زيادي به يكديگر شباهت داشت و حالا بايد ديد اقتصاد ايران پس از اين رخداد كه نخستين ضربه به دولتي است كه از «وفاق» به عنوان راه نجات كشور ياد مي‌كند؛ چه روندي را طي مي‌كند و آيا مشكلي از ساختار معيوب اقتصادي حل خواهد كرد؟