چندصدایی در آستانه مذاکره بزرگ/ وزیر خارجه تلویحا موضع «شمخانی» را درمورد غنی‌سازی رد کرد
روزنو :وزیر امور خارجه کشورمان خبر از بسته پیشنهادی آمریکا می‌دهد که در راه است و از سوی دیگر شمخانی خطوط اصلی توافق هسته‌ای را ترسیم می‌کند، اما همچنان ماحصل گفت‌و‌گو‌های فنی و سیاسی از سوی مقامات رسمی هر دو کشور اعلام نشده است
پرونده هسته‌ای ایران در میانه اردیبهشت ماه به ساحل آرامش نزدیک است، آن هم پس از پشت سر گذاشتن دورانی که بیم از تشدید تنش، مذاکرات را در آستانه بن‌بستی خطرناک قرار داده بود. طرف‌های اصلی، دست‌کم در کوتاه‌مدت، مسیر دیپلماسی را بر تقابل ترجیح داده‌اند. در حالی که رایزنی‌های غیرمستقیم میان ایران و ایالات متحده پس از دور اخیر در مسقط ادامه یافته و قرار است تمرکز بر جنبه‌های فنی برنامه هسته‌ای باشد؛ روز گذشته، شهر استانبول میزبان نمایندگان ایران و سه کشور اروپایی بود. نشستی که اهمیت آن در پرتو تلاش اروپا برای حفظ کانال‌های ارتباطی و مدیریت بحران در کنار چالش‌های مطرح شده از سوی آنها (از جمله مکانیسم ماشه و مسائل فرابرجامی)، دوچندان شده است.
فضای دیپلماتیک پس از مسقط
دور اخیر مذاکرات در مسقط، با وجود نگرانی‌های اولیه مبنی بر احتمال شکست، نشان داد که اراده‌ای برای حفظ مسیر گفت‌و‌گو، حتی در صورت عدم توافق بر سر اصول کلی، در طرفین وجود دارد. این مذاکرات، که در فضایی از بیم و امید برگزار شد، پیام روشنی داشت که هیچ‌یک از طرفین، دست‌کم در شرایط فعلی، خواهان توقف کامل دیپلماسی و ورود به فاز تقابل نیستند. این واقعیت، فرصتی را برای ادامه مشورت‌ها در پایتخت‌ها و جست‌و‌جو برای «راه‌های جایگزین» فراهم آورد.
اولین اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا در سفر به منطقه خلیج فارس تحقیرآمیز بود و همانطور که پیش از این به سایر ملل جهان توهین کرده بود، اینبار ایران را مورد حمله قرار داد. او از هر دری سخن می‌گوید و به تصور خود دولت‌ها را تحت فشار ملت‌هایشان قرار می‌دهد که مشخصا اینگونه رفتار‌ها به پیچیدگی‌های فرآیند مذاکرات می‌افزاید. این بار رئیس‌جمهور آمریکا روز پنجشنبه در اظهاراتی محتاطانه، ضمن تأکید مجدد بر تعهد واشنگتن به جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، گفت: «به توافق نزدیک و در حال مذاکره جدی با ایران برای رسیدن به صلح پایدار هستیم.» این اظهارات، در کنار تأکید او بر اولویت‌های اقتصادی دولت خود از جمله تجارت و سرمایه‌گذاری، نشان می‌دهد که واشنگتن نیز به خوبی از هزینه‌های سنگین یک درگیری نظامی در منطقه آگاه است و تلاش دارد با حفظ اهرم فشار، مسیر دیپلماسی را نیز باز نگه دارد.
عراقچی با تشکیک صحت متن منتشر شده و برداشت خبرنگار رسانه آمریکایی از سخنان شمخانی؛ موضع مطرح شده از سوی او درمورد غنی‌سازی را تایید نکرد، ولی برای اعتمادسازی در مقابل رفع تحریم‌ها اعلام آمادگی کرد
از سوی دیگر، وزیر امور خارجه کشورمان نیز در آستانه سفر به استانبول و در گفت‌و‌گو با خبرنگاران، بار دیگر بر مواضع ایران تأکید کرد و گفت: «مذاکره‌کنندگان چه قبلا با پنج به علاوه یک چه الان با آمریکا، اگر قادر بودند تاسیسات هسته‌ای ما را به لحاظ نظامی از بین ببرند لزومی نداشت وارد مذاکره شوند.» عباس عراقچی افزود: «چرا مذاکره می‌کنند؟ چون قادر نیستند به لحاظ نظامی اراده خود را تحمیل کنند.»
تمرکز بر موضوعات فنی؛ گامی در مسیر عمل‌گرایی؟
یکی از مهم‌ترین تحولات پس از دور اخیر رایزنی‌ها و مشورت‌های انجام شده در پایتخت‌های ایران و آمریکا، اعلام آمادگی برای تمرکز بر «عناصر فنی» در دور آتی گفت‌وگوهاست. این تغییر رویکرد از کلیات سیاسی به جزئیات عملی، می‌تواند نشانه‌ای از تلاش برای یافتن راهکار‌های ملموس و قابل اجرا برای مدیریت برنامه هسته‌ای ایران باشد. اکسیوس در گزارشی نوشت برای اولین بار از زمان آغاز مذاکرات ایران و آمریکا در اوایل ماه آوریل «استیو ویتکاف» فرستاده ویژه ایالات متحده در امور غرب آسیا پیشنهادی مکتوب به ایرانی‌ها ارائه کرده و وزیر امور خارجه ایران نیز این پیشنهاد را برای مشورت با مقامات ارشد کشور خود به تهران برده است. رئیس‌جمهور آمریکا نیز روز سه‌شنبه در جریان سفر خود به عربستان سعودی گفت که شاخه زیتون را به ایرانی‌ها ارائه داده است و «این پیشنهادی نیست که برای همیشه دوام بیاورد. اکنون زمان انتخاب آنهاست.»
آمریکا قرار است پیشنهاد خود را ارسال کند
این رسانه آمریکایی می‌گوید که در طول دور اول مذاکرات، عراقچی یک سند کتبی حاوی چندین پیشنهاد ایران را به ویتکاف داد. یک منبع آگاه از آن جلسه مدعی شده است که ویتکاف به وزیر امورخارجه ایران گفت که برای این کار خیلی زود است و او می‌خواهد ابتدا رابطه برقرار کند. آکسیوس در ادامه گزارش خود مطرح می‌کند در طول دور سوم مذاکرات در اواخر آوریل، عراقچی یک سند به‌روز شده حاوی ایده‌های ایران برای توافق هسته‌ای را به ویتکاف داد. این بار، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا سند را تحویل گرفت. عراقچی، اما در حاشیه بازدید از نمایشگاه کتاب گفت: «هنوز پیشنهاد مکتوبی از آمریکا دریافت نکرده‌ایم در طول مذاکرات یکی و دو بار دیدگاه‌های خود را به صورت مکتوب به طرف مقابل دادیم، اما هنوز چیزی به صورت مکتوب از طرف مقابل دریافت نکرده‌ایم، البته گفتند قرار است ارسال کنند.»
ارائه پیشنهاد‌ها برای برنامه هسته‌ای ایران به عنوان کلید دستیابی به توافقات پایدار میان ایران و قدرت‌های جهانی است؛ اما اظهار نظر‌های مقامات و عدم اعلام دقیق مواضع تهران و واشنگتن به عنوان موانع احتمالی در مسیر مذاکرات هسته‌ای ایران شناخته می‌شوند
در جدیدترین گمانه‌زنی‌ها روزنامه گاردین در ۲۵ اردیبهشت بر اساس اظهارات ترامپ که گفته بود در موضوع ایران پیشرفت‌هایی حاصل شده و تهران تا حد زیادی با مفاد توافق موافقت کرده نوشت: «بر اساس این توافق غنی‌سازی توسط ایران به مدت سه سال متوقف خواهد شد. پس از این دوره، ایران می‌تواند غنی‌سازی را در سطح ۳.۷۵ درصد، مطابق با توافق برجام ۲۰۱۵، از سر بگیرد. در این مدت، روسیه اورانیوم مورد نیاز برای برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را تأمین خواهد کرد.» همچنان تاییدیه رسمی این ادعا از سوی مقامات دو کشور مطرح نشده است.
شمخانی مواضع رسمی کشور را
مطرح می‌کند؟
در همین زمینه، اظهارات اخیرعلی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی، در مصاحبه با ان‌بی‌سی بازتاب گسترده‌ای داشته است. این گفت‌و‌گو که مورد توجه رئیس‌جمهور آمریکا قرار گرفت و آن را باز نشرکرد، آیا بازتعریف چارچوب‌های راهبردی ایران در این گفت‌و‌گو‌ها تلقی می‌شود؟ وی در این مصاحبه گفت: «ایران حاضر است متعهد شود که هرگز سلاح هسته‌ای نسازد، ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطح بالا (که قابلیت تسلیحاتی دارند) را کنار بگذارد، تنها تا سطوح پایین مورد نیاز برای مصارف غیرنظامی اورانیوم را غنی‌سازی کند، و اجازه دهد بازرسان بین‌المللی بر این روند نظارت داشته باشند؛ به شرط آنکه تمام تحریم‌های اقتصادی علیه ایران فوراً لغو شود.»
این صحبت‌های شمخانی که ترامپ هم بر آن مهر تایید زده است در صورتی مطرح می‌شود که نمی‌توان آن را موضع اصلی و رسمی کشورمان دانست چرا که تنها نکته‌ای که در این باره از زبان وزیر امور خارجه کشورمان مطرح شد این بود که گفت: «من مطمئن نیستم که دیدگاه‌های آقای دکتر شمخانی به‌درستی از سوی رسانه آمریکایی منعکس شده باشد. با این حال، موضع ما کاملاً روشن است، ما در برابر رفع تحریم‌ها آمادگی داریم که در خصوص برنامه هسته‌ای خود اعتمادسازی و شفاف‌سازی انجام دهیم.»
اظهارات اخیرعلی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی، در مصاحبه با ان‌بی‌سی مبنی بر توقف غنی‌سازی ایران درصورت لغو تمامی تحریم‌ها بازتاب گسترده‌ای داشته است. اما این گفت‌و‌گو که مورد توجه رئیس‌جمهور آمریکا قرار گرفت و آن را باز نشرکرد، آیا بازتعریف چارچوب‌های راهبردی ایران در این گفت‌و‌گو‌ها تلقی می‌شود؟
واکنش‌ها به صحبت‌های شمخانی متفاوت بود، در همین خصوص فرید مدرسی روزنامه‌نگار در شبکه اجتماعی ایکس می‌نویسد: «مصاحبه شمخانی با NBC، آغاز نیمه دوم مذاکرات ایران و آمریکاست. ترامپ با بازنشر آن، این مصاحبه را نظر حاکمیت می‌داند و اظهارات او را به عنوان نقطه شروع نیمه‌دوم می‌پذیرد.» و حسام‌الدین آشنا از اعضای دولت دوازدهم این صحبت‌های شمخانی را اینگونه توصیف می‌کند: «شمخانی حرف آخر را اول زد»، اما در این میان حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس با انتقاد تند از شمخانی در شبکه ایکس نوشت: «این آقایی که الان پیشنهاد شبیه به تسلیم او ترامپ را سر ذوق آورده، شش سال پیش به اتهام طرح تنش‌زدایی با امریکا از من شکایت کرد. در این مدت ایرانی‌ها خسران زیادی دیدند، حداقل حق آنها تشکیل دادگاه برای کسانی است که فارغ از رنج ملت، کاسبی تحریم می‌کردند.»
استانبول؛ ایستگاه دیپلماسی اروپا در سایه چالش‌ها
رئیس‌جمهور آمریکا، در جریان سفر خود به امارات متحده عربی در روز جمعه بار دیگر پیام‌های دوگانه خود که شامل دعوت به مذاکره و تهدید است را تکرار کرد. او افزود: «ما این وضعیت را به‌طور ۱۰۰ درصد حل خواهیم کرد یا به‌خوبی و به‌طور مسالمت‌آمیز، یا به‌طور ناخوشایند؛ و ناخوشایند برای آنها چیز خوبی نخواهد بود.» در کنار مسیر گفت‌و‌گو با آمریکا، تعامل با سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این کشور‌ها به عنوان طرف‌های باقی‌مانده در برجام و اعضای گروه ۱+۵، نقش مهمی در تحولات مرتبط با این توافق و همچنین مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) دارند.
مذاکرات جمعه در استانبول میان نمایندگان ایران و تروئیکای اروپایی، پس از وقفه و در پی گفت‌و‌گو‌های نه چندان رضایت‌بخش قبلی برگزار می‌شود. به نظر می‌رسید اروپایی‌ها در مقاطعی منتظر روشن شدن وضعیت مذاکرات ایران و آمریکا بودند تا مواضع خود را بر اساس آن تنظیم کنند. اما هشدار اخیر وزیر امور خارجه ایران در خصوص تبعات فعال‌سازی مکانیزم ماشه، ضرورت تحرک بیشتر از سوی اروپا را نمایان کرد و منجر به نهایی شدن تاریخ این نشست شد.
کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه در پایان نشست با مدیران سیاسی تروئیکای اروپایی در شبکه ایکس نوشت: «ایران و سه کشور اروپایی مصمم به حفظ و استفاده بهینه از دیپلماسی هستند. در صورت لزوم، دوباره برای ادامه گفت‌و‌گو‌ها دیدار خواهیم کرد. با این حال، چالش‌های گفت‌و‌گو با اروپا فراتر از مسئله هسته‌ای است. اروپایی‌ها در سخنان خود، علاوه بر مسئله هسته‌ای، مسائلی دیگر مانند برنامه موشکی ایران، روابط نظامی تهران با روسیه و مسائل حقوق بشری را نیز مطرح می‌کنند. این موضوعات، دامنه گفت‌و‌گو‌ها را گسترده‌تر می‌کند و می‌تواند به عنوان موانعی در مسیر دستیابی به تفاهم عمل کند. هرچند گره اصلی در پرونده هسته‌ای است و در صورت حل‌وفصل مسئله هسته‌ای میان ایران و آمریکا، مسائل دیگر مطرح شده از سوی اروپا، هرچند مهم، مانع جدی برای عدم توافق یا اجرای مکانیزم اسنپ‌بک نخواهند بود.»
به هر حال گفت‌و‌گو‌های اخیر در مسقط و استانبول نشان‌دهنده اراده مشترک برای ادامه مذاکره و یافتن راهکار‌های عملی در زمینه برنامه هسته‌ای است. با این حال، چالش‌های فرابرجامی، تصمیمات و مواضع ناهماهنگ همچنان می‌تواند بر روند مذاکرات تأثیرگذار باشد. در نهایت، دیپلماسی به عنوان تنها گزینه معقول در شرایط کنونی، می‌تواند در دستیابی به توافق پایدار و کاهش تنش‌ها کمک کند.
