پیشنهاد فرصت شش‌ماهه تعلیق مکانیسم ماشه ماحصل مذاکرات استانبول
روزنو :کیا مقدم:درست در لحظاتی که «ساعت شنی برجام» آخرین دانه‌های خود را می‌ریزد استانبول بار دیگر به کانون تحرکات دیپلماتیک تبدیل شد.
نشست حیاتی میان معاونان وزرای خارجه ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام (انگلیس، فرانسه و آلمان)، که از یک سو تلاشی نهایی برای نجات توافق و از سوی دیگر، آغازی برای ورود به دوره‌ای تازه از تنش ارزیابی می‌شود، با معادله‌ای پیچیده از تهدید، فرصت، محاسبه و بازدارندگی همراه است. این گفت‌وگوها که پس از یک جنگ ۱۲ روزه و به دنبال ضرب‌الاجل اروپا برای رسیدن به توافقی هسته‌ای جدید برگزار شد، نشان‌دهنده مرحله‌ی حساسی است که پرونده هسته‌ای ایران در آن قرار گرفته است.
استانبول؛ چهارراه دیپلماتیک تحت فشار
مذاکرات اخیر میان ایران و تروئیکای اروپاییی که در کنسولگری ایران در استانبول برگزار شد، اولین رویارویی مستقیم میان تهران و اروپا پس از جنگ ۱۲ روزه و نخستین گفت‌وگوها بعد از ضرب‌الاجل اروپا برای رسیدن به یک توافق هسته‌ای جدید بود. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که طرف اروپایی، با پیامی روشن وارد مذاکره شده است. همانطور که پیش از مذاکرات اعلام شد اروپا در برابر پیشرفت‌های هسته‌ای ایران «بی‌عمل نخواهد ماند». بنابراین این نشست، صرفاً ادامه گفت‌وگوهای گذشته نبود، بلکه یک رویارویی پرمخاطره بود که تحت تأثیر تحولات ژئوپلیتیکی اخیر و ضرب‌الاجلی قریب‌الوقوع شکل گرفته بود. غریب‌آبادی پس از پایان مذاکرات، آن را «گفت‌وگویی جدی، صریح و مفصل» توصیف کرد و گفت ایران و اروپا با ایده‌ای مشخص در این نشست حضور داشتند. هنوز ایده مشخص مطرح شده از سوی ایران در رسانه ها اعلام نشده است اما با توجه به موضع اصولی ایران غیرقابل تصور نیست که ایران تنها در موضوع رفع تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای خود صحبت می‌کند و در موضوعات دیگر اجازه گفتوگو به طرف‌های غربی را نمی‌دهد.
«ساعت شنی برجام» همچنان در حال ریختن است، اما دانه‌هایی که از آن می‌ریزند اکنون با وزن درگیری‌های اخیر، اولتیماتوم‌های تازه و تعامل پیچیده قدرت‌های جهانی آمیخته شده‌اند. هفته‌های آینده تعیین خواهد کرد که آیا دیپلماسی می‌تواند پیروز شود، یا منطقه به فصل جدیدی از تنش و بی‌ثباتی فزاینده محکوم خواهد شد
در حالی که از ادامه گفت‌وگوها ایران و اروپا صحبت شده است، اما هنوز تاریخی برای آن اعلام نشده است که آینده این مذاکرات حساس را در هاله‌ای از ابهام باقی می‌گذارد.
تخت‌روانچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه کشورمان نیز در تشریح جزئیات نشست استانبول با اشاره به نامه عراقچی به دبیرکل سازمان ملل در رابطه با مواضع ایران در جریان فعال‌سازی مکانیسم ماشه گفت:« کشورهای اروپایی نمی‌توانند چنین ادعاهایی داشته باشند و ما بر موضوع حقوق کشورمان در چارچوب ان‌پی‌تی (NPT) تاکید کردیم.» اظهار نظرها پس از نشست استانبول نتیجه ملموسی را نشان نمی دهد و صحبت‌های نمایندگان ایرانی حاضر در این نشست بیانگر این نکته است که ایران بر مواضع خود استوار بوده و تنها پیشنهاد اروپایی‌ها را شنیده است.
ماشه‌ای که هنوز چکانده نشده است
محور اصلی مذاکرات استانبول، مکانیسم بحث‌برانگیز «ماشه» یا بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد بود. سه کشور اروپایی به ایران تا پایان ماه اوت فرصت داده بودند تا وارد یک توافق اتمی تازه شود، در غیر این صورت، تلاش برای احیای تحریم‌های شورای امنیت را آغاز خواهند کرد. رویترز قبل از مذاکرات استانبول به نقل از دیپلمات‌ها خبر داده بود که سه کشور اروپایی پیشنهاد تمدید ۶ ماهه مهلت مکانیزم ماشه را در مقابل ورود تهران به مذاکرات با واشنگتن، همکاری کامل با آژانس و ارائه گزارش درباره ذخایر اورانیوم با غنای بالا مطرح خواهند کرد. در روزهای آتی مشخص خواهد شد این ادعا رویترز تا چه میزان صحت داشته است اما به نظر نمی‌رسد خیلی غیر قابل دسترس نباشد، روزنامه فاینانشال تایمز نیز در گزارشی از احتمال پذیرش این شروط از سوی ایران خبر داده بود. با این حال به نظر می‌رسد ایران با رویکردی «مطالبه‌گر» در مذاکرات حاضر شده است، همانطور که اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه، بیان کرد و از کشورهای اروپایی خواست «از این فرصت برای جبران رویکردهای غیرسازنده قبلی که موجب مخدوش شدن اعتبار و جایگاه مذاکراتی اروپا شده، استفاده کنند.»
همزمان با مذاکرات استانبول، گروسی بر ضرورت شفافیت برنامه هسته‌ای ایران تاکید کرد. او از موافقت ایران با سفر یک گروه فنی آژانس خبر داد، سفری که شامل بازرسی نخواهد بود؛ سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز این موضوع را تایید کرده است. این رویکرد، در کنار پافشاری ایران بر حق خود برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، نگرانی‌های غرب را افزایش می‌دهد
موضع ایران، بر اساس آنچه که مقامات کشورمان به طور مداوم تکرار کرده‌اند، قاطع است. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، یک روز پیش از این مذاکرات بر تداوم برنامه غنی‌سازی اورانیوم گفته بود که ایران «از حقوق مردم ایران در انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای به طور خاص موضوع غنی‌سازی» دفاع خواهد کرد. این پافشاری در حالی است که آمریکا بر لزوم پایان غنی‌سازی اورانیوم در هر توافق جدیدی تأکید دارد. باید در نظر داشته باشیم حملات اخیر هوایی به سه مرکز هسته‌ای ایران در اصفهان، نطنز و فردو، که ایران مدعی خسارات سنگین به آن‌هاست، تنها عزم تهران را برای ادامه غنی‌سازی با «اهداف صلح‌آمیز»، چه با توافق و چه بدون آن، جزم‌تر کرده است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تعمیق بی‌اعتمادی‌ها
همزمان با مذاکرات استانبول، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بار دیگر خواستار شفافیت ایران درباره برنامه اتمی‌اش شد. گروسی گفته است که ایران اخیراً با سفر یک گروه فنی از آژانس، به ریاست معاون گروسی، موافقت کرده است، اما صراحتاً اعلام کرده که قرار نیست آن‌ها اقدامی در زمینه بازرسی انجام دهند. بقایی سخنگوی وزارت خارجه نیز تایید کرد سفر معاون مدیر کل آژانس به تهران در دستور کار است ولی هیچ برنامه‌ای برای بازدید از تاسیسات هسته‌ای در دستور کار قرار ندارد. این رویکرد محتاطانه، همراه با پافشاری دیرینه ایران بر حق خود در استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای، محیط پیچیده‌ای را برای آژانس ایجاد می‌کند. آژانس قرار است حدود یک ماه دیگر گزارش تازه‌ای از وضعیت برنامه اتمی ایران را برای ارائه به نشست فصلی شورای حکام آماده کند- این اولین گزارش پس از حملات اخیر است. اظهارات گروسی مبنی بر اینکه «هیچ اطلاعات جدیدی از ایران در مورد اورانیوم غنی‌شده دریافت نکرده‌ایم» نیز نگرانی غربی‌ها را از وضعیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران بیشتر می‌کند.
فراتر از استانبول؛ آمریکا، روسیه و چین
نشست استانبول در خلأ رخ نداد. چشم‌انداز ژئوپلیتیکی گسترده‌تر، به ویژه مواضع ایالات متحده، روسیه و چین، به شدت بر آن تأثیر گذاشت. آمریکا آشکارا از هماهنگی خود با تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه خبر داده که جبهه‌ای متحد علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران را نشان می‌دهد. با این حال، ایران تلاش کرده است با تقویت روابط خود با قدرت‌های غیرغربی، این فشار را خنثی کند. یک نشست سه‌جانبه میان هیئت‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران، روسیه و چین، پیش از مذاکرات استانبول در تهران برگزار شد که در آن نمایندگان سه کشور درباره آخرین وضعیت مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها بحث و تبادل نظر کردند. این نشست، همانطور که رسانه‌های گزارش دادند، بر «اراده جدی دولت‌های متبوع خود جهت تداوم رایزنی‌های نزدیک برای هماهنگی مواضع و اقدامات» تأکید داشت. محسن جلیلوند، کارشناس مسائل بین‌الملل معتقد است که «فشار غرب، ایران را به سمت چین و روسیه سوق می‌دهد». پیش از این نیز روسیه، از طریق میخائیل اولیانوف نماینده دائم خود در سازمان‌های بین‌المللی، به طور علنی تصمیم سه کشور اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به چالش کشیده و آن را فاقد توجیه دانسته است. این شکاف در چارچوب گروه ۱+۵، مسیر پیش رو را پیچیده‌تر می‌کند. بازیگران منطقه‌ای مانند پاکستان هم از تلاش‌های دیپلماتیک ایران و اروپا استقبال کرده بودند و بر اهمیت روابط راهبردی با ایران و راه‌حل‌های دیپلماتیک برای مناقشات منطقه‌ای تأکید کرده‌اند. موضوع هسته ایران تک وجهی نیست که با گفتوگو میان ایران اروپا یا آمریکا حل شود، بازیگرانی بین‌المللی و منطقه‌ای همگی چشم به حل منازعه دارند. از سوی دیگر اسرائیل و تهدیداتش وجود دارد و باید در نظر داشته باشیم تمامی این گفت‌وگوها در سایه پساجنگ ۱۲ روزه است. حسن هانی‌زاده، تحلیلگر مسائل بین‌الملل، در همین رابطه بر لزوم هوشیاری مستمر نیروهای مسلح ایران برای جلوگیری از ماجراجویی‌های بیشتر تأکید می‌کنند. بر کسی پوشیده نیست با این بی ثابتی که در منطقه حاکم شده است، ایران نباید اعتمادی صد در صدی به دیپلماسی داشته باشد.
اظهار نظرها پس از نشست استانبول نتیجه ملموسی را نشان نمی‌دهد و صحبت‌های نمایندگان ایرانی حاضر در این نشست بیانگر این نکته است که ایران بر مواضع خود استوار بوده و تنها پیشنهاد اروپایی‌ها را شنیده است
نرمش اروپایی
مذاکرات استانبول، در حالی که دستاورد بزرگی نداشت، اما کورسوی امیدی برای ادامه دیپلماسی ارائه داد. لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال که از نزدیک مذاکرات هسته‌ای را دنبال می‌کند، اشاره کرد که «نه پیشرفت عمده‌ای در مذاکرات حاصل شد و نه شکست خاصی»، اما از «گفت‌وگویی معنادار» با «یک پیشنهاد مشخص از سوی سه کشور اروپایی» خبر داد. نکته مهم اینجاست که نورمن گزارش داد ایران «پیشنهاد سه کشور اروپایی در مورد عدم استفاده از مکانیسم ماشه و تأخیر در بازگشت خودکار تحریم‌ها به شرطی که تهران گام‌های معینی بردارد را رد نکرده است.» این تغییر ظریف در موضع اروپا، که پیشتر به نظر می‌رسید علاقه‌ای به هیچ‌گونه تمدیدی ندارد، نشان‌دهنده یک گشایش بالقوه برای یک آتش‌بس موقت است.
با این حال، پیامدهای راهبردی مکانیسم ماشه همچنان موضوع بحث‌های فشرده میان کارشناسان است. الی گرانمایه، تحلیلگر ارشد اروپایی پیشنهاد می‌کند که تمدید مکانیسم ماشه برای یک سال، می‌تواند «گامی در مسیر درست» باشد و فرصتی برای مذاکرات با آمریکا فراهم کند و از ایران بخواهد اجازه بازگشت نظارت بین‌المللی را بدهد. او حتی راه‌حل‌های خلاقانه مانند مشارکت چین در بازرسی‌ها را پیشنهاد می‌کند، اگر دسترسی فوری آژانس امکان‌پذیر نباشد. هر چند این تمدید برای طرف‌های غربی، ایران را پای میز مذاکره برمی‌گرداند و اینگونه دیده می‌شود که برای غربی‌ها امتیاز است اما نباید فراموش کنیم که فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای ایران عواقب مثبتی درپی نخواهد داشت. رکسانا نیکنامی، تحلیلگر مسائل اروپا، در همین رابطه می‌گوید:«فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تمام تحریم‌های شورای امنیت را دوباره اعمال خواهد کرد، ایران را در انزوای بین‌المللی قرار داده و کارت‌های چانه‌زنی آن را به شدت محدود می‌کند.» بنایراین ایران ناگزیر است به سوی کاهش تنش‌ها گام بردارد.
آیا دیپلماسی راه‌حل خواهد بود؟
نشست استانبول نشان‌دهنده یک پنجره دیپلماتیک شکننده بود، لحظه‌ای که هر دو طرف در حال محاسبه خطرات و بررسی راه‌حل‌های جایگزین برای جلوگیری از یک درگیری هستند. در حالی که اروپا به دنبال اهرم فشار مکانیسم ماشه برای گرفتن امتیاز است، ایران مصمم به حفظ حق خود در استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای است. مسیر پیش روی ایران، همانطور که تحلیلگران پیشنهاد می‌کنند، نیازمند رویکردی پیچیده و چندوجهی است. فراتر از مسئله هسته‌ای فوری، نیاز مبرمی به بازنگری راهبردی در سیاست خارجی، با تمرکز بر ارتباطات مؤثر، شکل‌دهی روایت‌های بین‌المللی، و استفاده متعادل از دیپلماسی و بازدارندگی دارد. «ساعت شنی برجام» همچنان در حال ریختن است، اما دانه‌هایی که از آن می‌ریزند اکنون با وزن درگیری‌های اخیر، اولتیماتوم‌های تازه و تعامل پیچیده قدرت‌های جهانی آمیخته شده‌اند. هفته‌های آینده تعیین خواهد کرد که آیا دیپلماسی می‌تواند پیروز شود، یا منطقه به فصل جدیدی از تنش و بی‌ثباتی فزاینده محکوم خواهد شد.
