چرا اینترنت نیاز به صیانت دارد؟
روزنو :به‌رغم اینکه طرح صیانت در مجلس گذشته نیمه‌کاره رها و لایحه جنجالی فضای مجازی توسط دولت استرداد شد، اما مجلس دوازدهم چراغ خاموش طرح جدیدی را در این باره اعلام وصول کرده است
کمتر از ۴۸ ساعت بعد از اینکه دولت مسعود پزشکیان لایحه جنجالی با عنوان مقابله با دروغ در فضای مجازی را از مجلس پس گرفت، مجلس دوازدهم طرحی با عنوان نظام بخشی فضای مجازی را اعلام وصول کرد.
به گزارش روز نو به‌رغم اینکه طرح صیانت در مجلس گذشته نیمه کاره رها و لایحه جنجالی فضای مجازی توسط دولت استرداد شد، اما به نظر می‌رسد حالا مجلس دوازدهم در حال دور زدن افکار عمومی که حساسیت قابل‌توجهی در ارتباط با این دست از قوانین دارد، است؛ دور زدن از طریق ارائه طرحی جدید با همان محتوا‌های قبل برای محدودیت اینترنت، اما با عناوین و القاب و ادبیات جدید. هدف همه این طرح‌ها اعمال نوعی اینترنت طبقاتی و محدودیت بیش از پیش دسترسی عموم مردم به فضای مجازی است.
انتشار اخباری مبنی بر تصویب طرح «اینترنت طبقاتی» در شورای عالی فضای مجازی، موجی از نگرانی را در میان کاربران ایرانی برانگیخت. شبکه‌های اجتماعی مملو از انتقاداتی است که این طرح را تبعیض‌آمیز و ناقض حقوق اساسی شهروندان می‌دانند. در واکنش به این اعتراضات، شورای اطلاع‌رسانی دولت با صدور بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد: «کمیته تسهیل کسب و کار‌های دیجیتال هیچ ارتباطی با موضوع اینترنت طبقاتی ندارد. دولت صراحتا با اینترنت طبقاتی مخالف است.»
با این وجود به نظر می‌رسد مجلس دوازدهم و طراحان این طرح ابایی از اینکه طرحی با محتوای اینترنت طبقاتی ارائه دهند، ندارند. مجلس دوازدهمی‌ها یا حداقل بخشی از آنها سعی دارند پا جای پای مجلس یازدهم در ارائه طرح صیانت بگذارند با این تفاوت که این بار چراغ خاموش‌تر حرکت می‌کنند. نه خبر درستی از متن طرح است نه رد مشخصی از طراح و نویسندگان طرح.
اعمال محدودیت‌های سنگین بر فضای مجازی، اما مشخصا هدفی نیست که جریان سیاسی پشت‌پرده طراحی این دست از لوایح و طرح‌ها خیال دست برداشتن از آن را داشته باشد. جنگ ۱۲ روزه نیز برای این جریان بهانه‌ای برای تکرار و تاکید بر اهمیت بستن هر چه بیشتر فضای مجازی شده است. از طرف دیگر مشخصا این جریان که همپوشانی قابل‌توجهی با طیف رقیب مسعود پزشکیان در انتخابات دارند، می‌خواهند با این اقدام به نوعی تحقق شعار‌های پزشکیان در زمینه رفع فیلترینگ را با چالش همراه سازند. داستان‌سرایی درباره موضوع نقش واتس‌آپ در ردیابی برخی چهره‌های ترور شده توسط اسراییل نیز بخشی از همین سناریو بود.
حالا، اما طرح جدید مشخصا در حال تکرار محتویات طرح صیانت است تا جایی که بسیاری آن را «صیانت ۲» نامیده‌اند. طرحی که نه طراح آن معلوم است نه امضاکنندگانش، اما لابه‌لای ۶ طرح دیگر در ۱۲ مرداد ماه اعلام وصول شده تا دوباره هدف قدیمی محدودسازی اینترنت و فضای مجازی را دنبال کند.
درباره طرح نظام بخشی چه می‌دانیم؟
از اینترنت طبقاتی تا ردپای حمید رسایی
در پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز پژوهش‌های مجلس که مشخصا باید متون لوایح و طرح‌ها بارگذاری شود متن این طرح موجود نیست. اعلام وصول یک طرح در مجلس به این معنی است که این طرح در معاونت قوانین ثبت و از سوی هیات رییسه مجلس به کمیسیون تخصصی موضوع یا کمیسیون‌های تخصصی مرتبط با موضوع - به صورت اصلی و فرعی- ارجاع شده، اما با این وجود رسانه‌ها کماکان به متن طرح دسترسی ندارند. جزییاتی که از این طرح در دسترس است بر اساس گفت‌و‌گو‌ها و مصاحبه‌های نمایندگان موافق و مخالف طرح است.
حسنعلی اخلاقی امیری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس درباره طرح «نظام‌بخشی فضای مجازی» گفته است که طرح نظام‌بخشی فضای مجازی پیش از این در کارگروه هنر، رسانه و فضای مجازی در دست تدوین بود. قرار بود مواد این طرح در لایحه دولت برای برخورد با اخبار خلاف واقع در فضای مجازی دیده شود. اما زمانی که دولت لایحه را پس گرفت، کارگروه مجددا آن را در دستور قرار داده است.
او روز ۱۵ مردادماه در گفت‌و‌گو با سایت زومیت از اعلام وصول این طرح اظهار بی‌اطلاعی کرده و در رابطه با اینکه «نظام‌بخشی فضای مجازی» چیست و ارتباط آن با طرحی که آبان سال گذشته با همین نام تدوین شده بود، می‌گوید: باید محتوای طرحی که اعلام وصول شده را دید ولی هنوز چیزی به کمیسیون فرهنگی اعلام وصول نشده است.
به نظر می‌رسد ردپای طرح مذکور را باید در پاییز سال گذشته جست‌و‌جو کرد. اولین رگه‌های تدوین این طرح در آن زمان در کمیسیون فرهنگی پیدا شد با این وجود خبر تدوین این طرح از سوی «کمیته هنر، رسانه و فضای مجازی»، به ریاست حمید رسایی هیچ وقت فراتر از تدوین پیش‌نویس نرفته بود و مشخص نشد چه اتفاقی برای آن رخ داد تا امروز کسی حرفی از این پیش‌نویس نمی‌زد.
اخلاقی امیری سال گذشته درباره مفاد آن گفته بود که به دلیل مطرح شدن بحث رفع فیلترینگ بنا است یک‌سری پیش‌نویس برای فعالیت سکو‌های خارجی با فضای حکمرانی در فضای مجازی را دنبال کنیم.
استرداد لایحه جنجالی توسط دولت پزشکیان و تاکید رییس دولت بر اینکه «از آزادی بیان مشروع در چارچوب قانون اساسی دفاع می‌کنیم»، اما حالا بهانه‌ای شده تا طرح صیانت تولد دوباره داشته باشد، آن‌هم با اسم «نظام‌بخشی» که مشخصا همان‌طور که حسنعلی اخلاقی تاکید کرده مفاد آن قرار بود در لایحه ارسالی از دولت تبدیل به قانون شود، اما دولت چهاردهم نخواسته تا نامش ذیل چنین قانونی در تاریخ ثبت شود. همین مساله باعث شد تا کمیسیون فرهنگی و کارگروه رسانه که شمایل یک جریان سیاسی خاص در مجلس دوازدهم و خارج از آن هستند، آستین بالا بزنند و طرح خاک خورده‌شان را از صندوق بیرون بیاورند.
مساله سطح‌بندی جامعه برای دسترسی به اینترنت و اینترنت طبقاتی نکته دیگر مورد اشاره در این طرح است.
حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نماینده دیگر مجلس نیز گفته است که طرح صیانت جدید که «نظام‌بخشی فضای مجازی» نام گرفته، خواهان اعمال سطوح دسترسی است. او در این باره می‌گوید: «نام این طرح دیگر صیانت نیست و هنوز به صحن مجلس نیامده. این طرح مشابه قوانین جوامع غربی است؛ یعنی به‌دنبال سطح‌بندی استفاده و دسترسی است، همان کاری که غربی‌ها انجام می‌دهند، اما ما بدتر از آنها رها کرده‌ایم.»
او همچنین تاکید دارد: «این طرح تداخلی با رفع فیلترینگ ندارد و می‌تواند دسترسی‌ها را چارچوب‌مند کند. ما نباید اجازه بدهیم مردم‌مان در صخره [دره]سقوط کنند.»
صیانت را از گور بیرون نکشید
واکنش‌های مختلفی به این طرح تا به امروز نشان داده شده، اما بیشترین واکنش‌ها در فضای مجازی قیاس بین این طرح با همان طرح قبلی صیانت در مجلس یازدهم است. محمد کشوری، کارشناس فضای مجازی و مخالف طرح صیانت از فضای مجازی در ایکس نوشت: این طرح در واقع آخرین (به‌روز شده‌ترین) نسخه طرح صیانت است که در مجلس قبل به صحن نرسید و سال ۱۴۰۳ هم
بار دیگر خبر بررسی‌اش در کمیسیون فرهنگی اعلام شده بود. گویا برخی نمایندگان نذر کرده‌اند سالی یک بار تن مرحوم صیانت را از گور بیرون بکشند!
منتقدان، این لایحه را نسخه دیگری از طرح صیانت از فضای مجازی می‌دانستند و معتقد بودند که به نام مقابله با فیک‌نیوز و شایعه در شبکه‌های اجتماعی کاربران «سانسور» و محدود می‌شوند. به بیان روشن‌تر داستان اخبار دروغ یا محتوا‌های خلاف امنیت ملی بیشتر بهانه‌ای برای اعمال سانسور و محدودیت فضای مجازی شده است.
احمد بخشایش اردستانی، نماینده مجلس یکی از نمایندگانی است که می‌گوید از محتوای این طرح خبری ندارد، اما گمان می‌کند محتوای این طرح بر اساس لایحه‌ای باشد که قوه قضاییه آن را تهیه و سپس دولت آن را به مجلس ارسال کرده بود. این نماینده مجلس می‌گوید که لایحه‌ای که توسط قوه قضاییه تهیه شده بود به دلیل بار مالی آن باید به رویت و تایید دولت می‌رسید. حالا، اما قوه قضاییه می‌تواند این لایحه را مجددا پس از دو ماه به مجلس ارسال کند.
با وجود این، بخشایش معتقد است که حساسیت مردم در مورد اینترنت و فضای مجازی به قدری است که نهاد‌ها حاضر نیستند زیر بار این مساله بروند.
او به‌رغم اینکه تاکید دارد عدم رضایت سکو‌های خارجی برای فعالیت روی دامین ایران مساله‌ساز است، اما درباره عواقب ناشی از محدودسازی نیز می‌گوید: «احساس من این است؛ وقتی اینترنت محدود می‌شود، مثلا جی‌پی‌اس به درستی کار نمی‌کند، مردم دچار مشکل می‌شوند، اما بخشی از هدف محدودسازی، کنترل مردم است. اگر سکو‌های خارجی با ما همکاری کنند، نیازی به محدودسازی نیست و اینترنت می‌تواند دراختیار مردم باشد. بگذارید مثالی بزنم: تصور کنید یک جاده داریم و یک اتومبیل در آن حرکت می‌کند. شبکه اطلاعاتی جاده است، اتومبیل همان شبکه خارجی و کسی که پشت فرمان نشسته، تولیدکننده محتواست.
این نماینده مجلس در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود مشخصا به موضوع واکنش افکار عمومی درباره این دست از طرح‌ها نیز اشاره و با یادآوری بازپس گرفتن لایحه مقابله با دروغ در فضای مجازی توسط دولت به دلیل ناراحتی افکار عمومی از محتوای آن نیز می‌گوید: «برای همین دولت آن را پس گرفت، چون افکار عمومی از آن ناراحت بود. با وجود این، بیشترین دغدغه مردم مسائل اقتصادی است، مثل معیشت یا ارزش پول ملی. نماینده‌ها هم در شهر‌های خودشان در معرض اخبار غلط و حتی توهین هستند. حالا اینکه نماینده بتواند در برابر این فضاسازی‌ها شکایت کند، آن را نظم و نسق ببخشند، شاید بد نباشد، ولی در‌نهایت باید تحمل و تساهل بالا برود. باید برخی حرف‌های مخالف را تحمل کرد.»
از عطش محدودسازی فضای مجازی تا انگیزه‌های پنهان انتخاباتی
مشخصا مساله فضای مجازی و فیلترینگ علاوه بر اینکه بخشی از رویکرد فکری جریانی است که می‌خواهد فضای مجازی را محدود کند، اما در یک سال گذشته به ابزاری برای تسویه‌حساب با دولت پزشکیان نیز محقق شده است.
از همان روز‌های ابتدایی آغاز جنگ ایران و اسراییل صدا و سیما بدون دلیل مشخصی شروع به ترویج این خط کرد که واتس‌آپ در ردیابی فرماندهان نقش داشته است. علاوه بر این در گزارش‌های صدا و سیما این مساله مورد تاکید بود که اسراییل می‌تواند از طریق واتس‌آپ کنترل و ردیابی‌هایی را انجام بدهد و حتی از همه مردم خواست تا این نرم‌افزار را از روی گوشی‌های خود پاک کنند!
گفته‌های سردار جلالی، رییس سازمان پدافند غیرعامل اگرچه فرمی از گمانه‌زنی داشت، اما توسط مدافعان فیلتر مجدد واتس‌آپ مورد تاکید مکرر قرار گرفت.
جلالی ۱۳ تیر ماه سال جاری درباره نقش تکنولوژی‌های نوین در اقدامات تروریستی علیه فرماندهان مقاومت توضیحاتی ارائه کرد و در بخشی از صحبت‌های خود گفت: «پیام‌رسان واتس‌آپ در مکان‌یابی و ترور برخی فرماندهان حماس نقش داشته است. مکان‌یابی شهید هنیه به همین روش انجام شد که نشان‌دهنده استفاده از ابزار‌های دیجیتال در شناسایی و هدف قرار دادن شخصیت‌های برجسته است.»
او همچنین تاکید کرد: «احتیاط ایجاب می‌کند که مردم از برخی نرم‌افزار‌های خارجی که خصومت آنها با ایران ثابت شده است، استفاده نکنند. اینستاگرام نیز کاملا به عنوان ابزاری برای ماموریت‌گیری در بخش رسانه‌ای فعالیت می‌کند.»
مهدیه شادمانی، دختر شهید سردار شادمانی که در حمله اسراییل به ایران شهید شد، در واکنش به اظهارات غلامرضا جلالی، رییس سازمان پدافند غیرعامل، درباره نقش تکنولوژی‌های نوین در اقدامات تروریستی علیه فرماندهان مقاومت در استوری اینستاگرام خود نوشت: «پدرش گوشی و وسایل هوشمند به همراه نداشته و تمام پروتکل‌های امنیتی را نیز رعایت می‌کرده است.»
او با نقل قول از اظهارات سردار جلالی مبنی بر اینکه واتس‌آپ در مکان‌یابی و ترور بعضی فرماندهان حماس نقش داشت، نوشته است: «ردیابی‌های دقیق اسراییل فراتر از واتس‌آپ یا جاسوسی سنتی و فردی است.»
در متن استوری که مهدیه شادمانی در صفحه شخصی خود منتشر کرده، آمده است: «محل استقرار پدر هر چند ساعت تغییر می‌کرد. گوشی و وسایل هوشمند همراه نداشتند! پروتکل‌های امنیتی رعایت می‌شد، اما در یکی، دو مورد همان موقع که در محل جدید مستقر می‌شدند، مورد ترور هدفمند اسراییل قرار گرفتند و بعد از چند بار ناکامی، بالاخره دشمن موفق به یافتن ایشان شد. ردیابی دقیق اسراییل فراتر از واتس‌آپ یا جاسوسی سنتی و فردی است.»
او در ادامه تشخیص علت‌های دقیق و مسوولانه در امر ردیابی را خواستار شده است: «ای کاش مسوولان مربوطه اقدام به شناخت علت‌های دقیق و مسوولانه ردیابی به جای تکیه صرف به نرم‌افزار‌های خارجی کنند.»
مهدیه شادمانی در ادامه نوشته است: «مساله‌ای که باعث دلگیری یا تعجب من بعد از شهادت بابا شد، دو نکته بود؛ برخی مدعی بودند حتما پدرت موبایل همراه داشته است یا اینکه بعد از انتشار خبر شهادت، می‌گفتند چرا لباس نظامی نداشت! این نشان می‌دهد که مردم یا حتی خیلی از مسوولان، با شرایط جنگی و نوع کشته شدن فرمانده در میدان آشنا نیستند. واقعا یک فرمانده در شرایط جنگی موبایل همراهش دارد؟ یا اینکه وسط جنگ برای استراحت و اینکه عده‌ای نگران نشوند به خانه می‌آید؟»
به نظر می‌رسد مساله رفع فیلتر واتس‌آپ و بازپس‌گیری لایحه مقابله با افکار فیک‌نیوز توسط دولت حالا به اندازه‌ای جریان رقیب انتخاباتی پزشکیان را دلخور کرده است که مشخصا تصمیم دارند تا از طریق مجلس در جهت قانونگذاری جدیدی در این زمینه گام بردارند. قانونی برای محدودیت فضای مجازی تا هم آرزوی قدیمی‌شان برآورده شود هم دستاورد دولت در رفع فیلتر اینستاگرام را با چالش مواجه کرده و از بین ببرد و هم مسیر رفع فیلترینگ را بن‌بست و مسدود کنند.
