هزینه یک شب طولانیتر چقدر حساب میشود؟
روزنو :بررسیها نشان میدهد هزینه یک سبد ساده برای یلدا مثل آجیل اقتصادی، میوههای پایه و شیرینی برابر با یکسوم تا نصف حداقل حقوق ماهانه یک کارگر است
در خیابان «صاحبجمع» در محله مولوی، آجیل و خشکبارفروشیهایی نزدیک به هم قرار دارند. تعدادی از مغازههای این خیابان عمدهفروشاند و تعدادی در کوچه پسکوچهها مغازههای کوچکتری هستند که برای محلیها آجیل و خشکبار میفروشند.
به گزارش روز نو وارد یکی از این مغازهها میشوم؛ مغازهای قدیمی با سردری رنگورو رفته. جمعه، دو روز مانده به «شب یلدا» است.
در خیابان «صاحبجمع» در محله مولوی، آجیل و خشکبارفروشیهایی نزدیک به هم قرار دارند. تعدادی از مغازههای این خیابان عمدهفروشاند و تعدادی در کوچه پسکوچهها مغازههای کوچکتری هستند که برای محلیها آجیل و خشکبار میفروشند. وارد یکی از این مغازهها میشوم؛ مغازهای قدیمی با سردری رنگورو رفته. جمعه، دو روز مانده به «شب یلدا» است. «حسینآقا» که صاحب این مغازه است، میگوید: «مردم کشمش و نخود میخرند. آن ظرف را میبینید؟ من برای خردهفروشی فقط همانقدر آجیل آوردهام، همان نیز بیش از ۳۰۰ گرم فروش نرفته و فکر نکنم تا شب یلدا تغییری در این شرایط ایجاد شود».
او کاسبی قدیمی است و تا به حال چنین وضعیتی را به چشم ندیده است: «چند سال است که وضعیت دارد بدتر و بدتر میشود. ۱۰ سال پیش نزدیک یلدا من آنقدر فروش داشتم که میتوانستم تا آخر سال بخشی از مخارج زندگیام را تأمین کنم». این روزها برپایی مراسم شب یلدا پیوندی مستقیم با وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور یافته است؛ پیوندی عجیب که این آیین را در سایه نابسامانیها و فقر عمومی قرار داده و برگزاری آن را منوط به رفتن زیر بار هزینهها و قسطهای متعدد کرده است. از سمت دیگر، اما رشد توجه عمومی به آیینهای ملی و تاریخی، از سرعت افول برگزاری و اهمیت یلدا کاسته و هنوز میتوان گفت با تمام سختیها این مراسم جزء رسومی است که ایرانیان به آن اهمیت میدهند.
بیش از یک میلیون تومان؛ حداقل هزینه سفره یلدا
«خشکبار ایوب» یکی از پرفروشترین آجیلفروشیهای تهران است. در سالهای گذشته صفهای طولانی این آجیلفروشی در خیابان یکی از نمادهای فرارسیدن شب یلدا بود، اما حالا وقتی در خیابان ستارخان از جلوی این آجیلفروشی رد میشوید، دیگر خبری از صفهای طولانی سابق نیست. مغازه فضای بزرگ و گرمی دارد، عدهای با کیسههای خرید در حال خارجشدن هستند. حداقل قیمت آجیل را میپرسم، متصدی صندوق پاسخ میدهد: «آجیل شب یلدا یکمیلیونو ۶۵۰ هزار تومان است. آجیل استوایی نیز همین قیمت را دارد». او میگوید که امسال مراجعه کمتر نشده، اما خرید کم شده است: «مردم وقتی قیمتها را میبینند، یا نمیخرند یا برای مثال ۲۰۰ گرم فقط برای اینکه سر سفره آجیل داشته باشند خرید میکنند». همان ۲۰۰ گرم نیز قیمتی نزدیک به ۴۰۰ هزار تومان دارد. قیمت باقی اقلام سفره یلدا نیز وضعیت بهتری ندارد؛ در بازار میوه، قیمت یک کیلو انار که چهار یا نهایتا پنج عدد انار میشود، بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان است.
پرتقال در یک کیفیت متوسط نیز کیلویی ۹۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است. یک کیلو سیب سرخ نیز در بازار میوه و ترهبار از ۶۰ تا ۹۰ هزار تومان فروخته میشود. هندوانه چهار تا پنج کیلویی نیز قیمتی حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان دارد. قیمت باقالی خشک از ۱۸۰ تومان بالاتر رفته و هر کاسه لبو حداقل با قیمت ۸۰ هزار تومان توسط دستفروشان سطح شهر به فروش میرسد. در واقع هزینه یک سفره حداقلی برای یلدا بیش از یک میلیون تومان میشود؛ سفرهای که برای یک خانواده دونفره است. میهمانی شب یلدا را اگر جمعشدن کل یک خانواده در کنار یکدیگر بدانیم، باید بدون در نظر گرفتن هزینه احتمالی شام، عددی نزدیک به ۱۰ میلیون تومان را کمترین هزینه لازم برای برگزاری یک مراسم خانوادگی آبرومندانه بدانیم.
همه چیز قسطی
«خرید اقساطی»؛ حالا گویی برای بخش بزرگی از جامعه تنها راه خرید بسیاری از اقلام و کالاها، قسطیخریدن شده است. برای مراسم یلدا نیز چنین موضوعی مطرح است. در یکی از سایتهای فروش اینترنتی، آجیلهای مختلف یلدا با قیمتهایی بین «یکمیلیونو ۲۰۰ هزار تومان» تا «یکمیلیونو ۵۰۰ هزار تومان» با فروشندگان مختلف عرضه شده است.
وقتی روی هرکدام از گزینهها کلیک میکنید، امکان خرید قسطی را برایتان میآورد. برای خرید قسطی باید پیشپرداختی از ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان بپردازید و در دو تا شش ماه باقی هزینه را با مقداری سود برگردانید. در سایت دیگری نیز برای خرید میوه «اعتبار» در نظر گرفته شده است؛ در این سایت وقتی میوههای خود را انتخاب میکنید، براساس پرونده مالی در آن سایت، شما میتوانید از خرید قسطی استفاده کنید. در سایت یکی از آجیلفروشیهای معروف نیز برای خرید آجیل و میوه یلدا بخشی ویژه ایجاد شده است.
در خشکباری در محله منیریه، مرد جوانی که در غیاب پدرش مغازه را میگرداند، دفتری طوسیرنگ را از کشو زیر صندوق درمیآورد و میگوید: «این دو صفحه را نگاه کنید، اینها اسامی قدیمیهای محل است که، چون آنها را میشناسیم و مشتری قدیمی و دوستان پدرم هستند، به آنها امکان خرید نسیه را دادهایم. نسیه هم نه، خرید قسطی؛ به این صورت که
۵۰ درصد هزینه را موقع خرید پرداخت کردهاند و ۵۰ درصد مابقی را ماه بعد». او میگوید اینجا محلهای است که همه یکدیگر را میشناسند در نتیجه امکان اعتماد وجود دارد: «دیگر هیچکس از این کارها نمیکند. پدر من هم از ما خواسته تا برای حفظ آبرو به همسایهها و اهالی محل کمک کنیم وگرنه که از نظر مالی برای ما ضرر است». جلوتر از این مغازه در شیرینیفروشی نزدیک میدان، شیرینیهایتر و خشک بستهبندیشده در یخچالها چیده شدهاند. تنها نانخامهای است که جدا شده. جعبهها کوچک است و به نظر نمیرسد وزن زیادی داشته باشد.
از فروشنده در اینباره میپرسم: «این جعبه ۳۰۰گرمی است. آن چند جعبه نیز برای خرید دانهای چیده شده و چهار تا ۱۰ شیرینی در هر جعبه است». او میگوید که شیرینیها به این شکل بستهبندی شدهاند تا هم قشنگتر باشند و هم آبرومندانه: «مردم دانهای شیرینی میخرند، مثلا میگویند سه عدد از فلان شیرینی دو عدد از بهمان شیرینی. ما جعبه پنجتایی نداریم بنابراین این شیرینیها را در نایلون یا در ظرف پلاستیکی قرار میدهیم. اما حالا، چون یلداست و برای رعایت ظاهر، این جعبهها را در نظر گرفتهایم».
چیپس و پفک جایگزین تنقلات یلدا
از نظر اقتصادی وضعیت فروش اقلام مرتبط با شبنشینی یلدا نسبت به سال گذشته افت قابل توجهی داشته است. «علیرضا ارزانی»، رئیس کارگروه آجیل و خشکبار اتاق اصناف، گفته در بازار عمدهفروشی تهران حدود ۲۰ درصد و در برخی مناطق جنوب تهران ۵۰ درصد کاهش فروش وجود داشته است. همینطور طبق گزارشهای موجود، خوراکیهای ارزانتر مثل چیپس و پفک جایگزین انار و آجیل شدهاند. نگاهی به قیمتها نشان میدهد هزینه یک سبد ساده یلدا شامل آجیل اقتصادی، میوههای پایه و شیرینی برابر با نصف تا یکسوم حداقل حقوق ماهانه یک کارگر است. اگر در کنار این مسائل به این توجه کنیم که تورم نقطه به نقطه میوه و خشکبار با ۱۰۸ درصد بالاترین عدد در میان تورم خوراکیهاست، ناتوانی عمیق بخشی از جامعه برای برگزاری یک مراسم حداقلی و ساده نمایان میشود.
کاهش ۵۰درصدی فروش شیرینی
«علی بهرهمند» رئیس اتحادیه قنادان و شیرینیفروشان است؛ او میگوید با وجود شرایط پیچیده در تأمین منابع اولیه، شیرینی به میزان کافی توزیع شده است: «متأسفانه مواد اولیه شرایط خوبی ندارد و پیداکردن بخشی از مواد بسیار سخت شده است. بااینحال، ما مشکلی در بحث شیرینی نداریم و همکاران به میزان کافی و براساس میزان مشتریان خود تولید کردهاند». او تأیید میکند که شرایط نامناسب اقتصادی بر فروش شیرینیجات تأثیر مستقیم گذاشته است: «با توجه به کوچکشدن سفره مردم و وضعیت بد اقتصادی که در حال حاضر در کشور وجود دارد و با درک این موضوع که شیرینی جزء اولویت خانوار نیست و یک کالای لوکس و سوپرلوکس بهشمار میرود، فروش آن به نصف رسیده است». بر اساس اعلام بهرهمند، گرانی شیرینی نه به علت گرانفروشی بلکه به علت رشد هزینه تولید است: «در کشور گرانی است و فروشندگان و تولیدکنندگان با توجه به رشد قیمت مواد اولیه و هزینههای مربوط به تولید قیمتگذاری میکنند.
گرانی وجود دارد، اما گرانفروشی اتفاق نمیافتد». یکی از مسائل موجود در بازار، تفاوت قیمت شیرینیجات در فروشگاههای مختلف است؛ رئیس اتحادیه قنادان و شیرینیفروشان در اینباره توضیح میدهد: «تفاوت قیمت به علت تفاوت در مواد اولیه است. مثلا ما پنج نوع خامه داریم از ۱۳۰ تومان تا ۳۰۰ هزار تومان که خامه متشکل از روغن ارزانترین است و خامه حیوانی گرانترین. براساس اینکه از چه موادی استفاده شود، قیمتها تغییر میکند».
واکنش در برابر آیینهای ایرانی
با همه این شرایط، اما مردم همچنان پایبند به سنتهای ایرانی هستند؛ آنها به هر زحمت، با قسط و نسیه خرید میکنند تا مراسمی که با آیینهای ایرانی گره خورده را زنده نگه دارند. «سعید معیدفر»، رئیس سابق انجمن جامعهشناسی ایران و از استادان بازنشسته دانشگاه تهران معتقد است که تأکید مردم برای برگزاری مراسمی مانند شب یلدا نوعی واکنش است. او به «شرق» میگوید که رشد اهمیت برگزاری مراسم یلدا بین مردم ارتباط مستقیمی با کمیابی حضور مناسبتهای ملی در ساختار رسمی رسانه و مدیریت فرهنگی کشور دارد: «در جوامع انسانی معمولا وقتی چیزی کمیاب میشود، تمایل مردم به آن افزایش مییابد.
در حال حاضر وقتی رسانههای رسمی کشور مثلا بر اعیاد و مراسمهای مذهبی تأکید زیادی میکنند و در مقابل توجه کمی به مناسبات ملی دارند، مردم هم به این بیتوجهی به چشم یک کمبود نگاه کرده و روی آنها توجه و تأکید بیشتری میکنند». این جامعهشناس به این نکته اشاره میکند که در گذشته نیز این اتفاق در ارتباط با مناسبات ملی افتاده است: «حدود ۲۰ سال پیش آیین چهارشنبهسوری مورد نکوهش بود و با این صحبتها که این یک آیین آتشپرستی است، مورد نقد قرار میگرفت. این مسئله باعث ایجاد مقاومتهایی شد و اساسا چهارشنبهسوری به مرور از یک مراسم عادی تبدیل به یک مراسم مبالغهآمیز و حتی خطرناک شد.
این واکنش از طرف مردم در برابر رویکردی بود که رسانههای رسمی و صداوسیما داشتند». براساس اعلام او، از گذشته تا به حال چنین مقاومتهای بوده و هنوز هم وجود دارد: «رسانهها و دستگاههای فرهنگی رسمی که بیشتر موضع رسمی را ترویج میکنند، هنوز نسبت به آیینهای ملی موضع دارند و این باعث واکنش جامعه شده است. در گذشته نیز چنین بوده. در خاطرم هست قبل از انقلاب در سال ۱۳۵۷ مردم در کوچه و بازار آیینهای مذهبی را بسیار باشکوه برگزار میکردند و دقیقا در مقابل دستگاه رسمی که بر این مراسمها تأکید نداشت، قرار میگرفتند». «معیدفر» ریشه این تقابل را در تأکید حاکمیت بر واژه فرهنگسازی میداند: «فرهنگسازی مانند مهندسی فرهنگی، مفهوم اشتباهی است که متأسفانه در دستگاه سیاستگذاری فرهنگی ما رواج پیدا کرده است.
با گذشت این همه سال و صرف بودجههای هنگفت هنوز بههیچوجه فرهنگسازیای اتفاق نیفتاده، بلکه اقدامات انجامشده باعث مقاومت جامعه شده است». در نهایت، اما «معیدفر» معتقد است این به معنی کنارگذاشتن مراسمهای مذهبی نیست: «براساس همان مسئله کمیابی که در ابتدا گفتم، شب یلدا و مناسبات ملی مورد وثوق قرار گرفتهاند. در حال حاضر احساس عمومی در جامعه این است که مناسباتی مثل یلدا و نوروز باید در برابر سیاستهای فرهنگی موجود، مورد تأکید قرار بگیرد».
یلدا در فیلمها، سریالها و خاطرات جمعی توأم با تصاویری گرم و روشن است؛ بزرگترهایی که خاطره میگویند و کودکانی که بازی میکنند و انار و خوراکیهای دلچسبی که دست به دست میشوند. اما حالا در واقعیت دیگر خبری از آن تصاویر نیست؛ گرانی، فقر و کاهش قدرت خرید، جامعهای ناامید ساخته و شب یلدا با آن یک دقیقه بیشتر خود، زمانی بیشتر برای تجربه و فکر درباره این ناامیدی میدهد.
