هرچند در کلام «ترک تحصیل» فعلی خودخواسته و به اختیار معنا می‌شود، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اغلب دانش‌آموزان در آمار ترک تحصیل به دلایلی خارج از اختیار خود و خانواده‌هایشان و به اجبار از چرخه تحصیل خارج و به نوعی بازمانده از تحصیل می‌شوند.

آمارهای رسمی می‌گوید که همزمان با وخامت بحران‌ اقتصادی در سال‌های اخیر، نرخ بازماندگی از تحصیل همراه با فراز و نشیب در مجموع روندی صعودی را طی کرده است.

نتایج آزمون‌های بین‌المللی و آزمون‌های داخلی هم نشان از افت کیفیت تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی دارد، به طوری که به نظر می‌رسد بخشی از ترک تحصیل‌ها هم می‌تواند نتیجه ناکارآمدی آموزش در کشور باشد.

این روند در کنار کمبود مدارس رایگان، کمبود امکانات آموزشی، کمبود معلمان کارآمد و آموزه‌های ناکارآمدی کتب درسی، حوزه آموزش را با چالشی سخت مواجه کرده است. چالشی که خانواده‌های متمول در ایران با مدارس غیر‌دولتی و سمپاد و کمک آموزشی آن را تا حدی رفع کرده و خانواده‌های آسیب‌پذیر نیز به نوعی از چرخه آن حذف شده‌اند.

کمبود مدارس رایگان، امکانات آموزشی، معلمان کارآمد  و  بحران‌های اقتصادی و سیاست حاکمیت در قبال توسعه مناطق مرزی و محروم ازجمله مواردی است که ارتباط مستقیمی با موضوع «بازماندگان از تحصیل» دارد

نخستین چالش کمبود مدرسه

فضای آموزشی در ایران حتی در شهرهای بزرگی مثل تهران کم است. این موضوعی است که حتی مسئولان رده‌های میانی آموزش و پرورش نیز بارها به آن اشاره کرده‌اند. در این میان حتی گاهی گزارش‌هایی هم از محرومیت برخی از مدارس کشور از امکانات اولیه‌ای چون آب آشامیدنی و سرویس بهداشتی نیز دیده می‌شود. از سوی دیگر هزاران دانش‌آموز در مدارس ناامن سنگی، کپری، کانکسی و خشتی درس می‌خوانند و بسیاری از مدارس هم با مشکل فرسودگی و فرونشست مواجه هستند. در همین رابطه خبرگزاری ایلنا چندی پیش از مدرسه‌ای از بخش «لوداب» از توابع کهگیلویه و بویراحمد، گزارشی نوشت که نشان می‌داد این مدرسه حتی فاقد «میز و نیمکت، لوله‌کشی آب، پکیج گرمایشی و ایمنی» است.

گاهی این معضلات چنان است که به تخته شدن در مدارس و آواره شدن شمار زیادی دانش‌آموز می‌انجامد. همین چند هفته پیش مدرسه‌‌ای در بوشهر که حدود 300 دانش‌آموز داشت بسته شد. اوقاف که مالک بنای این مدرسه بود اعلام کرد که مدرسه فرسوده و آموزش و پرورش آن را ایمن نکرده بود. در این میان شمار زیادی از دانش‌آموزان مجبور شدند برای ثبت‌نام به مدارس دیگری مراجعه کنند و هیچ بعید نیست که برخی از خانواده‌ها به دلیل دوری مدرسه یا مواردی از این دست قید ثبت‌نام دوباره دانش‌آموز خود را زده باشند.

خبرگزاری فارس چندی پیش به نقل از معاون وزیر آموزش‌و‌پرورش اعلام کرد که ۳.۵ میلیون دانش‌آموز در مدارس خطرآفرین تحصیل می‌کنند.

وضعیت مدارسی که از آنها تحت عنوان فرسوده یاد می‌شود در شهرهای کوچک و دورافتاده بسیار وخیم‌تر است. هرچند در شهرهای بزرگ هم تعدادشان کم نیست. 

دوری مدرسه و ترک تحصیل گسترده

وضعیت فضای آموزشی حتی در تهران که پایتخت کشور محسوب می‌شود مطلوب نیست و اغلب مدارس دولتی در این استان حتی در صورت صحت بنا، با مشکل تراکم بیش از حد دانش‌آموز مواجه هستند و از سوی دیگر در حوزه تجهیزات نیز با کمبود‌های فراوانی روبه‌رویند؛ به طوری که اغلب آنها، تنها در صورت مشارکت اولیای دانش‌آموزان می‌توانند بخشی از این کمبودها نظیر سرویس بهداشتی و رنگ‌آمیزی و تخته و میز و نیمکت و ... را تعدیل کنند. واضح است که مشکلات فضاهای آموزشی در مناطق روستایی و مخصوصا حاشیه‌های محروم کشور به شکلی تاسف‌بارتر رخ نشان می‌دهد و معمولا به ترک تحصیل دانش‌آموزان از مدرسه منجر می‌شود.

کمبود مدرسه در بسیاری از مناطق محروم 

بررسی‌های مرکز پژوهش‌هایی مجلس نشان می‌دهد، پنج استان سیستان و بلوچستان، آذربایجان‌غربی، خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان در سال تحصیلی ۱۳۹۵-۱۳۹۴ بیشترین فراوانی نسبی بازماندگان از تحصیل را داشته‌اند که در همین پنج استان در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نیز دارای بیشترین فراوانی نسبی هستند. از میان همه استان‌های کشور، استان سیستان و بلوچستان در دو شاخص بازماندگی از تحصیل و ترک‌ تحصیل وضعیت بسیار نامناسب‌تری دارد به ‌نحوی که در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ تعداد  ۱۴۵ هزارو ۳۴۰ نفر معادل بیش از ۱۸.۲ درصد از جمعیت دانش‌آموزی این استان بازمانده از تحصیل بودند و بیش از ۴ درصد از جمعیت دانش‌آموزی آن استان ترک تحصیل کرده‌اند.

علاوه بر فقر، شمار فراوان روستاهای سیستان‌و‌بلوچستان که 51 درصد از جمعیت این استان را تشکیل می‌دهد، سبب پراکندگی جمعیتی و عدم دسترسی به فضای آموزشی مناسب و در نتیجه ترک تحصیل بسیاری از کودکان و نوجوانان در این استان شده است. این در حالی است که در دهه‌های گذشته آموزش و پرورش هیچ راهکار کارآمدی را برای این جمعیت محروم فراهم نکرده و در نتیجه جمعیت ترک تحصیل در این مناطق رو به رشد است.

آمارهای روی کاغذ نشان می‌دهد امسال ۷۹۰ هزار دانش‌آموز در مدارس ثبت‌نام نکرده‌اند. رقمی که کارشناسان آن را بخشی از «بازماندگان از تحصیل» سال تحصیلی 1404-1403 می‌دانند و معتقدند حتی همین رقم هم در جمعیت 16 میلیون نفری دانش‌آموزی کشور فاجعه‌بار است

فاروق اعظمی، نماینده سیستان و بلوچستان در شورای عالی استان‌ها با اشاره به اینکه سالانه ۳۰ درصد دانش‌آموزان این استان به دلیل مشکلاتی از جمله کمبود مدرسه و هزینه‌های میلیونی سرویس مدارس مجبور به ترک تحصیل هستند، گفت: «فقط در یک منطقه از استان ۴۰۰۰ نفر دانش‌آموز ترک‌تحصیل کرده‌اند که بیشتر آن‌ها از مقطع ابتدایی به متوسطه اول بوده‌اند».

مولدسازی با وعده ساخت مدرسه

اواخر سال 1401بود که طرح تازه رونمایی‌شده «مولد‌سازی»، در همان نخستین گام‌هایش شائبه دست‌درازی به مدارس ساخته ‌شده یا زمین‌ها و املاک اهدا شده توسط نیکوکاران و سازمان‌های خیریه را مطرح کرد.

هر چند مسئولان آموزش‌و‌پرورش این موضوع را تکذیب کردند اما زهرا گیتی‌نژاد، بنیانگذار موسسه خیریه «مهرگیتی» در واکنش به این موضوع گفته بود که «70 درصد مدارس توسط خیرین ساخته می‌شود و آن‌ها که وقت‌ و مال‌شان را صرف بچه‌های این سرزمین می‌کنند، مسئول کسری بودجه دولت نیستند».

اما در این میان پاسخ آموزش‌و‌پرورش این بود که فروش املاک به خاطر برچیدن مدارس کانکسی است. با این حال برخی معتقدند این رویکرد به کاهش مشارکت خیرین در خصوص مدرسه‌سازی منجر خواهد شد و شمار مدارس را از همین تعدادی که هست نیز کمتر خواهد کرد.

باکلاس‌های بی‌معلم چه کنیم؟

حال فرض را بر این بگذاریم که اموال به قصد برچیدن مدارس کپری و کانکسی و ... فروخته و مدارسی فراوان حتی در مناطق محروم ساخته شود تا دانش‌آموزان مجبور نباشند مسافت‌های طولانی را از مناطق صعب‌العبور طی کنند تا به نزدیکترین مدرسه در چندین کیلومتری روستای خود برسند. آیا مشکل کمبود معلم رفع می‌شود؟

چند سالی است که کمبود شدید معلم به همه مشکلات قبلی این مجموعه با بیش از 16 میلیون دانش‌آموز افزوده شده است. به طوری که به اعتقاد فعالان صنفی، آموزش‌و‌پرورش حتی در صورت حل مشکل فضای آموزشی، با کمبود معلمان متخصص روبروست که خود ضربه عمیقی بر پیکره نظام آموزشی می‌زند و خود عامل دیگری برای ترک تحصیل دانش‌آموزان است.

آموزش کالای لوکسی شده است

همزمان با افزایش نرخ ترک تحصیل، آمار رسمی نشان می‌دهد نسبت دانش‌آموزان مدارس غیردولتی به کل دانش‌آموزان افزایش یافته است. به روایت آمارهای سال گذشته تحصیلی نسبت دانش‌آموزان مدارس غیردولتی با افزایش ۱.۶درصدی نسبت به سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ به ۱۴درصد رسیده است. عددی که هرچند هنوز برای سال تحصیلی 1403-1404 اعلام نشده اما احتمالا با همین روند رشد همراه است.

به اعتقاد برخی از کارشناسان آموزشی رشد نرخ ترک تحصیل و نسبت دانش‌آموزان مدارس غیردولتی پیامد سیاست آموزش و پرورش در دولتهاست که باعث شده به مرور آموزش رایگان با کیفیت از دسترس بخش‌های گسترده‌ای از جامعه خارج شده و به کالای لوکس تبدیل شود. موارد اشاره شده البته تنها بخشی از چالش‌هایی بود که تاثیر بر آن در ید اختیار آموزش و پرورش است. به نظر اما موارد دیگری چون بحران‌های اقتصادی و سیاست حاکمیت در قبال توسعه مناطق مرزی و محروم موضوع بسیار مهم‌تری است که ارتباط مستقیمی با موضوع «بازماندگان از تحصیل» دارد.

نباید فراموش کرد که بسیاری از این دانش‌آموزان به دلایلی چون ازدواج زودهنگام یا پیوستن به بازار کار برای تامین مایحتاج خانواده مدرسه‌ را ترک می‌کنند. موضوعی که نیازمند نگاه حاکمیتی به این بخش است.