هر چند مسعود پزشکیان با شعار رفع فیلترینگ و رفع محدودیت‌های فضای مجازی روی کار آمد اما این روزها نشانه ای از رفع محدودیت‌ها، خاصه در کوتاه مدت به چشم نمی خورد.
این روزها پای درد و دل مردم که بنشینید، گلایه‌های زیادی دارند؛ گلایه‌هایی با رنگ و بوی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... اما یکی از مهم‌ترین دغدغه و ناراحتی آنان مسئله فیلترینگ، محدودیت‌های فضای مجازی و سرعت اینترنت است.
سرعت اینترنتی که این روزها آنقدر کند و ضعیف است که به هزار جان‌کندنی صفحات داخلی را باز می‌کند و شهروندان برای دانلود کردن یک مقاله یا فیلم باید ساعت‌ها از وقت و کار خود بزنند و صبر کنند تا آسه‌آسه فایل موردنظر بارگیری یا بارگزاری شود.
ادامه فیلترینگ در دولت پزشکیان
اما فیلترینگ موضوعی بود که بارها مسعود پزشکیان در ایام رقابت‌های انتخاباتی به آن اشاره و حتی تعبیر زندگی در قفس را برای فیلترینگ به کار برد؛ «همه دنیا در مواقع خاص محدودیت دارند اما فیلترینگ در کشور ما باعث دکان باز شدن برای برخی شده است و فیلترشکن امکان محدودیت را ندارد. ما باید کاری کنیم مردم در فضای مجازی راحت کار کنند و نمی‌توانید بگویید ما می خواهیم در یک قفس زندگی کنیم و ارتباطی با دنیا نداشته باشیم. بازار فیلترشکن ها یک اشتباه است که باید جمع شود. صاحبان شرکت ها با پلتفرم‌های بزرگ صحبت کنند و این مسئله مسئولیت پذیری را حل کنند.»
اما با وجود آنکه پزشکیان برای رفع فیلترینگ در دولت چهاردهم تضمین داده بود و انتظارها بر این بود که در اسرع وقت محدودیت‌ها را برطرف شود اما در ۷۰ و چند روزی که از سکانداری او بر مسند قوه مجریه می گذرد خبری از به سرانجام رسیدن وعده مهم نشده و حتی سرعت اینترنت کاهش بیشتری یافته است. به بیان دیگر، علی‌رغم اینکه دولت همچنان برای برداشتن فیلترینگ وعده‌هایی به مردم می‌دهد اما خروجی کار آنان چندان امیدبخش نبوده است.
با این حال، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت اخیرا گفته که «موضوع فیلترینگ در جلسه هیات دولت مطرح شد که وزیر ارتباطات در حال پیگیری است. رئیس‌جمهور بر همان عهدی که بستند، هستند.» ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری، در حاشیه نشست مدیران ارشد و صاحب نظران صنعت پست کشور که به‌مناسب روز جهانی پست برگزار شد در جمع خبرنگاران درباره آخرین اخبار فیلترینگ اظهار کرد: «به صورت طبیعی و قطعا صحبت‌های آقای رئیس جمهور در رابطه با مطالبه مردم و صحبت‌هایی که در زمینه اینترنت کردند به صورت جدی دنبال می‌کنند و به ما هم ماموریت دادند و کارهای کارشناسی ما هم در این زمینه انجام شده است. بنابراین اینکه گشایش‌هایی اتفاق خواهد افتاد اما با یک نگاه کارشناسی. ما باید در این فضا باید از فضای شتاب زده غیر کارشناسی پرهیز کنیم. بنابراین در قولی که آقای رئیس جمهور در این زمینه داده‌اند و ما هم دنبال خواهیم کرد حتما گشایش اتفاق خواهد افتاد اما بایک نگاه کارشناسی چون یک مطالبه عمومی است.«
اما برخلاف وعده‌ و وعیدهای دولتمردان چهاردهم، در اولین جلسه شورای عالی فضای مجازی که در چند روز گذشته برگزار شد، خبری رفع مسدودیت‌های اپلیکیشن‌هایی چون تلگرام و اینستاگرام نشد و رئیس جمهور صرفا به بررسی دستوری برای موضوع فیلترشکن فروش‌ها بسنده کرد. حال آنکه با رفع فیلترینگ خود به خود بازار سیاه فیلترشکن نیز بسته خواهد شد و برداشتن محدودیت‌ها به التیام این دمل چرکی کمک خواهد کرد.
مانع بزرگ پیش روی دولت پزشکیان
سوال مهم اما این است که فیلترینگ چه زمانی برداشته خواهد شد و آیا رئیس دولت چهاردهم به یکی از مهمترین وعده‌های خود عمل خواهد کرد؟ وعده‌ای که حتی پزشکیان گردن خود را هم در گرو حرف‌هایش گذاشته است. « مردم قضاوت کنند! بروید نظرسنجی کنید، ببینید مردم چه می‌گویند! هدف من این است که موانعی که بر سر راه زندگی مردم ایجاد شده برطرف شود. خیلی روشن است، فیلترینگ را ما راه انداختیم، کلی از شغل‌ها را از دست دادیم، خیلی از کسانی که از این طریق امرار و معاش می کنند زندگی‌شان بهم ریخته است.»؛ «ما آمده‌ایم در مقابل حامیان فیلترینگ و کاسبان تحریم و کسانی که راه آزادی را مسدود کردند قرار بگیریم و با استفاده از نخبگان تمام قدرت خود را بکار بگیریم، ما نیازمند عقلانیت هستیم. ما نگرانیم افرادی با اندیشه متحجرانه هستیم.» این جملات تنها بخشی از وعده‌های مسعود پزشکیان برای رفع محدودیت‌های فضای مجازی است.
چه کسانی شورای عالی فضای مجازی را تشکیل می‌دهند؟
شورایعالی فضای مجازی در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۹۰ و با دستور رهبر انقلاب به منظور سامان‌دهی و مدیریت تحولات فضای مجازی تشکیل شد؛ شورایی که اعضای آن را دو گروه حقوقی و حقیقی تشکیل می‌دهد و در سال‌های گذشته در بسیاری از تغییر و تحولات فضای مجازی تأثیر گذار بوده‌اند.
بر اساس آنچه در سایت شورایعالی فضای مجازی نوشته شده است، اعضای حقوقی آن را رئیس جمهوری به عنوان رئیس شورایعالی فضای مجازی (مسعود پزشکیان)، رئیس مجلس شورای اسلامی (محمدباقر قالیباف)، رئیس قوه قضائیه (محسنی اژه‌ای)، رئیس سازمان صداوسیما (پیمان جبلی)، دبیر شورا و رئیس مرکز ملی فضای مجازی (سید محمدامین آقامیری)، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات (ستار هاشمی)، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی (عباس صالحی)، وزیر علوم و تحقیقات و فناوری (حسین سیمایی صراف)، وزیر آموزش و پرورش (علیرضا کاظمی)، وزیر اطلاعات (اسماعیل خطیب)، وزیر دفاع (امیر عزیز نصیرزاده)، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور (حسین افشین)، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی (مرتضی آقاتهرانی)، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی (محمد قمی)، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (سردار حسین سلامی)، فرمانده فراجا (علیرضا رادان)، دادستان کل کشور (محمد موحدی آزاد) تشکیل می‌دهند.
همچنین سعیدرضا عاملی، حمید شهریاری، رضا تقی‌پور، مهدی اخوان بهابادی، مسعود ابوطالبی، کامیار ثقفی، رسول جلیلی، عزت‌الله ضرغامی، محمد سرافراز و محمدحسن انتظاری از اعضای حقیقی این شورا به شمار می‌آیند.
همچنین بر اساس آنچه ایسنا نوشته است، با حکم شهید ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم، سازمان پدافند غیرعامل کشور در شهریور ماه سال 1400، عضو جدید شورای عالی فضای مجازی شد اما در آخرین بررسی ها از سایت شورایعالی فضای مجازی رئیس پدافند غیرعامل جزو اعضای حقیقی و حقوقی لحاظ نشده است.
تقابل موافقان و مخالفان فیلترینگ
بر اساس آنچه که غلامرضا مصباحی مقدم، فعال سیاسی اصولگرا از تلاش دولتمردان چهاردهم برای رفع فیلترینگ روایت کرده و پیش از آن هم پزشکیان از نوشتن یک نامه توسط وزیر ارتباطات برای رفع فیلترینگ و بررسی آن در شورایعالی فضای مجازی گفته بود، دولتی‌ها کار سخت و پر مشقتی را برای برطرف کردن محدودیت‌های فضای مجازی دارند. چنانچه که با بررسی مواضع اعضای حقوقی و حقیقی این شورا می‌توان دریافت که اگر همه اعضای دولت را موافق رفع فیلترینگ در نظر بگیریم، سهم آنان در میان ۲۸ نفر، فقط ۸ رأی است؛ مسعود پزشکیان (رئیس جمهور)، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر علوم و تحقیقات و فناوری، وزیر آموزش و پرورش، وزیر اطلاعات ، وزیر دفاع و معاون علمی و فناوری رئیس جمهور.
برخی چهره ها چون سرافراز و ضرغامی نیز بخاطر تعدیل مواضعی که طی سال های اخیر داشته اند نیز می توانند در بزنگاه رأی گیری وارد تیم دولتی ها در حمایت از رفع فلیترینگ شوند هرچند چرخش مواضع آنها خود یک معضل است و نمی توان اطمینان صددرصد داشت و شاید رایزینی ها باید با آنها نیز در وجهی دیگر دنبال شود.
از سوی دیگر رایزنی‌ها و لابی‌های اخیر پزشکیان با سران قوا و فرمانده کل سپاه حکایت از تلاش آنان در جهت حرکت در مسیر «وفاق ملی» دارد و شاید قالیباف، محسنی‌اژه‌ای و سردار سلامی بتوانند نقش مهمی را در جهت اخذ رضایت دیگر اعضای این شورا چون رئیس کمیسیون فرهنگی (با احتمال کمتر)، دادستان کل کشور و فرمانده فراجا ایفا کنند.
اما کار سخت پزشکیان برای رفع فیلترینگ، تقابل با موافقان سر سخت آن و تلاش برای راضی کردن اعضای حقیقی این شورا است که وزنه سنگینی را دارا هستند؛ در حقیقت افرادی چون رضا تقی‌پور، مهدی اخوان بهابادی، مسعود ابوطالبی و ... از موافقان فیلترینگ در کشور به حساب می‌آیند و بدون توجه به خواست و رضایت عمومی آشکارا از موافقت خود با محدودیت‌ها و مسدودسازی‌های فضای مجازی روایت می‌کنند.
مانند رضا تقی‌پور، نماینده فعلی تهران در مجلس که روزگاری سکاندار وزارت ارتباطات در دولت احمدی نژاد بوده و از حامیان سرسخت طرح صیانت به شمار می‌رود. هر چند که از همان روزهای بررسی طرح صیانت در مجلس و تلاش برای تصویب آن، به صورت صریح از فیلترینگ سخنی نگفت اما مواضعی که اتخاذ کرده دلالت از حمایت او از فیلترینگ و ملی کردن اینترنت دارد.
تقی‌پور در زمان حضورش در وزارت ارتباطات نیز بارها تاکید کرده بود: «مگر می‌توانیم محتواهایی را که کشورهای اروپایی نام آن را تجارت گذاشته‌اند و ضدارزش‌های دینی و انقلابی ما هستند آزاد بگذاریم؟ با شهامت آنها را فیلتر می‌کنیم. سامانه فیلترینگ هم در همه کشورهای دنیا وجود دارد و در ایران نیز براساس ارزش‌های انقلاب اسلامی است. فیلم خلاف اخلاق را نمی‌توانیم منتشر کنیم و باید شهامت داشته باشیم محتواهای ضدارزش و ضداخلاق را فیلتر کنیم. برای این کار هم نیاز به ابزارهای هوشمند داریم.»
او همچنین در جریان بررسی طرح صیانت هم گفته بود: «فیلترینگ در کشور قانون دارد، اکثر فیلترینگ هایی که تاکنون انجام شده براساس قانون کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه بوده است. اساسا قانون جدیدی برای فیلترینگ نیاز نداریم.»
سعیدرضا عاملی از دیگر موافقان فیلترینگ در ایران بوده و گفته می‌شود در جریان قطع اینترنت در روزهای اعتراضات بنزینی آبان ۱۳۹۸ نقش داشته است. او اخیرا درباره فیلترینگ فضای مجازی گفت: «برخی از اپلیکیشن و برنامه‌ها اگر قانونمند شوند دیگر نیاز به فیلترینگ نداریم، بیشترین قوانین و مقررات در فضای مجازی مربوط به آمریکاست. دولت‌ها مرکز داده درست کرده اند که این داده‌ها ارزش زیادی دارند. امروزه داده‌های شخصی در اختیار پلتفرم‌های است که در این فضاها وجود دارند، ایجاد نمایندگی پلتفرم‌ها در کشور با مذاکره قابل حل است. هرکسی بخواهد داده‌های مردم را در اختیار داشته باشد باید قوانین و مقررات ما برایش تعریف بشود. اگر عموم مردم بدانند اهمیت داده هایشان چقدر زیاد است تبدیل به یک مطالبه عمومی خواهد شد و در نهایت قوانین و مقررات حاکم بر داده‌های ملی می‌شود.»
رسول جلیلی از چهره‌های نزدیک به سعید جلیلی است و برخی از رسانه‌ها به دلیل نقش او در سانسور اینترنت در سال ۱۳۹۰ از او به عنوان چهره سانسور نام‌ می‌برند. مهدی اخوان بهابادی هم که سابقه دبیری شورایعالی فضای مجازی در دولت احمدی نژاد را در کارنامه داشته و یکی از کاندیداهای وزارت ارتباطات در دولت سیزدهم به شمار می‌رود از طراحان VPN قانونی در سال ۱۳۹۱ بوده است. اخوان در سال ۱۳۹۹ در مراسم رونمایی از کاربست‌های ۵G در ایران گفته بود: «زمانی که ترافیک مصرفی مردم ظرف یک سال با رشد ۸۰ درصدی مواجه می‌شود، جایی در کشور باید باشد که درباره نحوه ورود به نظام محتوایی، فکر کند.»
محمد سرافراز رئیس اسبق سازمان صدا و سیما در کتاب «روایت استعفاء» درباره مهدی اخوان بهابادی، مدیر فعلی همراه اول، نوشته است: «آقای اخوان در کنار شرکت سروش رسانه، بدون مجوز یک شرکت دیگر به نام توسعه فن آوری سروش تاسیس کرده بود تا کارهای پیام‌رسان را انجام دهد. ۴۹ درصد سهام این شرکت مربوط به سه فرد حقیقی از جمله محمدرضا علی عسگری فرزند مدیر جدید صدا سیما بود و آن شرکت هم اغلب پول ها را به کارکنان شرکت مهمین می داد که مربوط به مدیر کل خود ایشان بود.‌ ایشان از طریق آقای حداد عادل و عوامل هلدینگ یاس یک پشتوانه محکم برای خودش ساخته بود.»
حمید شهریاری نیز از دیگر همسویان با افزاد مذکور است؛ او اول اسفندماه سال ۱۴۰۲، در پاسخ به سوالی درباره فیلترینگ گفته بود: « این کم‌کاری متوجه دولت قبل یا دولت‌های قبلی نیست، ما در حوزه اینترنت در تمام ادوار دولت‌های مختلف دچار ضعف بوده‌ایم و به جای این‌که بنگاه‌داری یا اپراتورداری را به بخش خصوصی واگذار کنیم آمده‌ایم بخش خصوصی یا شبه دولتی‌ها را در همین راستا شریک کرده‌ایم و همین امر باعث شده شاهد حل شدن مشکلات در این حوزه نباشیم.»
سرانجام فیلترینگ چه خواهد شد؟
هر چند که بررسی مواضع اعضای شورایعالی فضای مجازی نشان از آن دارد که پزشکیان و دولتمردانش برای برداشته شدن فیلترینگ راه سختی را در پیش دارند، اما این مهم نیازمند همراهی ویژه قوه قضائیه و رئیس این قوه است؛ چرا که برخی از اپلیکیشن‌ها مانند تلگرام با حکم قضایی فیلتر شده‌اند.
به هر شکل اگر پزشکیان بتواند نظر مثبت اکثریت شورایعالی فضای مجازی را برای به سرانجام رساندن یکی از مهم‌ترین وعده‌های انتخاباتی خود جذب کند، شورایعالی فضای مجازی می‌تواند برای رفع فیلترینگ در کشور تصمیم گرفته و پس از بررسی و تایید آن در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، وزارت ارتباطات کلید رفع فیلتر اپلیکیشن‌هایی چون تلگرام، اینستاگرام را بزند.