بیم و امیدهای مذاکره

ترامپ وارد کاخ سفید شد و در اولین سخنرانی خود نامی از ایران نبرد تا همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد، اولویت‌های کاری دولت جدید آمریکا بدون نام ایران فهرست شوند، به‌ویژه آنکه هنوز مذاکرات هسته‌ای ایران و اروپا حتی شروع نشده و فعلا هر آنچه میان ایران و طرف‌های اروپایی در ژنو رخ داده، «گفت‌وگو‌های» رو به جلو بوده و به گفته غریب‌آبادی ادامه‌دار خواهد بود.

ترامپ وارد کاخ سفید شد و در اولین سخنرانی خود نامی از ایران نبرد تا همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد، اولویت‌های کاری دولت جدید آمریکا بدون نام ایران فهرست شوند، به‌ویژه آنکه هنوز مذاکرات هسته‌ای ایران و اروپا حتی شروع نشده و فعلا هر آنچه میان ایران و طرف‌های اروپایی در ژنو رخ داده، «گفت‌وگو‌های» رو به جلو بوده و به گفته غریب‌آبادی ادامه‌دار خواهد بود. به گفته مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران، «این گفت‌وگوها جدی، صریح و سازنده بودند و برخی از جزئیات و ایده‌های مهم در دو حوزه رفع تحریم و هسته‌ای مورد بحث قرار گرفته‌اند». حال اینکه چه زمانی از مرز گفت‌وگو عبور کرده و به مذاکرات اصلی برسیم، هنوز مشخص نیست اما در همین شرایط مبهم، افکار عمومی در انتظار مذاکرات مستقیم ایران و آمریکاست.‌

البته چندی پیش اندیشکده اروپایی «مؤسسه سیاسی اقتصادی خاورمیانه» در گزارشی به موانع پیش‌روی مذاکرات میان ایران و کشور‌های غربی پرداخت و نوشت: «دونالد ترامپ در پیامی زودهنگام به تهران قصد خود را برای مشارکت در مذاکرات جامع با ایران بیان کرده است. ترامپ در این پیام که از طریق عمان به تهران ارسال شده، ابراز امیدواری کرده است که امکان دستیابی به توافقی جدید و متفاوت از توافق برجام در سال ۲۰۱۵ وجود داشته باشد. او همچنین اعلام کرده است که واشنگتن قاطعانه مصمم به اجرا و تحقق چنین توافقی است». پیام اخیر ترامپ طیف گسترده‌ای از تفسیر‌ها را در میان کارشناسان سیاسی برانگیخته و بحث‌های درخورتوجهی را درباره امکان‌سنجی ایجاد یک توافق جدید بین ایران و ایالات متحده ایجاد کرده است.

‌این در حالی است که حتی رسیدن به خود میز مذاکره به‌سادگی اتفاق نخواهد افتاد؛ چه رسد به آغاز مذاکرات؛ زیرا احتمال مذاکره ایران و آمریکا همچنان موضوعی پیچیده و حساس است. برخی از مقامات ایرانی، از جمله رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه، اعلام کرده‌اند که امکان مذاکره مشروط با آمریکا وجود دارد. با این حال، تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه به تأیید مقامات عالی بستگی دارد.

‌مجوزی که حشمت‌الله فلاحت‌پیشه معتقد است هنوز صادر نشده و در این زمینه گفته: «احتمالا هنوز مجوز لازم برای مذاکره با آمریکا، به دولت داده نشده است‌. تا زمانی که اجازه مذاکره با آمریکا از سمت نهادهای تصمیم‌گیر صادر نشود، نشان‌دادن گاه‌ و بی‌گاه چراغ سبز به آمریکا، کمکی به تأمین منافع کشور نمی‌کند».

‌او همچنین به پیشینه تمایل‌نداشتن ایران برای مذاکره با ترامپ هم اشاره کرده و گفته است: «اما اکنون برخی از اعضای دولت پزشکیان، پالس‌های مثبتی را برای مذاکره با آمریکا ارسال کرده‌اند و خواهان مذاکره با این کشور هستند و حتی خود رئیس‌جمهور نیز سعی کرده شرایط را برای مذاکرات دوجانبه به گونه‌ای عادی نشان دهد. اما واقعیت این است که وضعیت روابط دو کشور اصلا عادی نیست».

‌هرچند دیروز کریمی‌قدوسی، نماینده پیشین مشهد در مجلس شورای اسلامی، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «ولی امر مسلمین سال‌های قبل فرمودند قطع رابطه با ‌آمریکا‌ ابدی نیست».

‌از طرفی قشقاوی، عضو کمیسیون امنیت ملی، گفته: «مکانیسم تصمیم‌گیری جمهوری اسلامی ایران در عرصه سیاست خارجی کاملا مشخص است».

‌او معتقد است «بسیاری از اظهارنظرهایی که خارج از ساختارهای رسمی مطرح می‌شوند، تأثیر زیادی بر روند سیاست‌گذاری‌ها ندارند و تصمیمات در این حوزه در چارچوب‌های مشخص و از طریق نهادهای مختلف کشور اتخاذ می‌شود».

‌البته مذاکره با طرف‌های غربی مخالفان سنتی خود را دارد و همین دیروز حمیدرضا ترقی، عضو شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی، گفت: «رفع تحریم‌ها به مذاکره نیاز ندارد و راه‌حل، خنثی‌کردن و دورزدن تحریم‌هاست».

‌هرچند او هم درباره امکان مذاکره ایران و آمریکا، معتقد است: «مذاکره مستقیم با آمریکا بستگی به نظرات رهبر انقلاب دارد». او همچنین گفته: «آنچه تاکنون از سخنان رهبری می‌فهمیم، این است که ایشان مذاکره با آمریکا را مفید نمی‌دانند. اگر قرار است در زمینه برجام مذاکره شود که آمریکا از برجام خارج شده و طرف ما برای مذاکره نیست. رفع تحریم‌ها هم به مذاکره نیاز ندارد و راه آن خنثی‌کردن و دورزدن تحریم‌هاست. دیگر چه امتیازی را می‌خواهیم بدهیم تا آمریکا تحریم‌ها را رفع کند؟ مسائل موشکی ما هم اصلا قابل مذاکره نیست و ما نمی‌توانیم توانمندی دفاعی و قدرت بازدارندگی خود را به مذاکره بگذاریم».

اما به قول حجت‌الاسلام سید‌محمدعلی ابطحی «در دوران ترامپ دیپلماسی سنتی جواب نمی‌دهد».

او در شبکه ایکس نوشته: «ریاست‌جمهوری ‎دونالد ترامپ رسما آغاز شد. ترامپ شمشیر دو لبه است. هم می‌تواند فرصت خوبی باشد و هم‌ خطرآفرین. در دوره ترامپ میدان و مذاکره و دیپلماسی بیشتر از همیشه به کمک یکدیگر نیاز دارند. خدا کند که به نفع مردم ایران تحریم‌ها کاهش پیدا کند و دیپلماسی ما بتواند این دوران را به جای تهدید به فرصت تبدیل کند. در دوران ترامپ دیپلماسی سنتی جواب نمی‌دهد».

 مهم‌ترین مؤلفه‌ها در  روند مذاکرات احتمالی ایران و آمریکا

بنابراین اگر بخواهیم به مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روند مذاکرات احتمالی ایران و آمریکا اشاره کنیم، نمی‌توانیم از نقش اروپا چشم‌پوشی کنیم، زیرا ایران تمایل دارد از تحریم‌های مربوط به برنامه هسته‌ای خود خلاص شود و به‌این‌ترتیب می‌تواند هم به طور کامل از برنامه‌های هسته‌ای خود بهره ببرد، هم از تحریم‌های ناعادلانه که اقتصاد و معیشت مردم را به گروگان گرفته‌اند، رهایی یابد. از طرفی این تحریم‌ها به صورت یک‌جانبه از سوی آمریکا اعمال شده و از طرفی پرونده هسته‌ای بهانه اصلی این تحریم‌هاست که آمریکا با خروج از برجام توافق جامع قبلی را به محاق برد. به‌ویژه آنکه ایران خسارت‌های مالی بسیاری از جانب تحریم‌های آمریکا متحمل شده و خواستار این است تا آمریکا خسارات ناشی از خروج از توافق هسته‌ای (برجام) را رفع کند، اما اگر ایران می‌خواهد تحریم‌های اقتصادی لغو شوند، باید با اروپا هم مذاکرات موفقی داشته باشد. از طرفی قرار‌داشتن زیر سایه تهدید به «فعال‌شدن مکانیسم ماشه» هم روند اعتماد‌سازی را برای ایران کند کرده است.

‌بنابراین تعیین مکانیسم‌های شفاف و مشاهده‌پذیر برای راستی‌آزمایی تعهدات هر دو طرف «ایران و‌ اروپا و در ادامه ایران و آمریکا» اهمیت بسزایی دارد.

هرچند فضای اعتمادسازی همچنان مه‌آلود است و در این فضا رادیکال‌های داخلی مخالف مذاکرات با غربی‌ها معتقدند هیچ مذاکره‌ای مثبت و منتج به نتیجه نخواهد بود، پس باید به جنگ با غرب رفت، اما میانه‌روهای اصلاح‌طلب و اصولگرا راه‌حل دیپلماتیک را همچنان مثمرثمر می‌دانند.

در همین زمینه رسول منتجب‌نیا به خبرآنلاین گفته «ماهیت فکری و شخصیتی ترامپ این است که به دنبال جنگ نیست، بلکه می‌خواهد برای خود اعتبار بخرد. همه نگاه او متمرکز بر منافع ملی آمریکا با رویکرد سیاسی و اقتصادی است. او بارها نیز اعلام کرده علاقه‌ای به جنگ با ایران ندارد. اما در همین فضا باید به این موضوع دقت کنیم که برخی به دنبال تحریک ترامپ هستند. حتی برخی شبکه‌های فارسی‌زبان از‌جمله اینترنشنال در تلاش‌اند که از طریق برنامه‌های جهت‌دار بر طبل جنگ و درگیری و حمله به ایران بکوبند. گروهی در آمریکا و اروپا حضور دارند که موافق با مذاکره و امثالهم نیستند، بلکه می‌خواهند همراه با اسرائیل علیه ایران متوسل به جنگ شوند. با‌وجود‌این من معتقدم خود ترامپ چنین عقیده‌ای ندارد».

دوگانه فشار حداکثری و مذاکره

از طرفی هم واکنش ترامپ و تیم سیاست‌ خارجی‌اش متفاوت از دور اول ریاست‌جمهوری او ‌بوده. درست است که فشار حداکثری را مانند گذشته روی میز خود دارد، اما گزینه مذاکره را جدی گرفته است.

‌نگاهی اجمالی به مواضع دونالد ترامپ و وزیر امور خارجه‌اش، مارکو روبیو، نشان می‌دهد که تمایل به مذاکره با ایران وجود دارد، اما با شرایط خاصی. هرچند همان‌طورکه پیش‌تر نوشته شد، ترامپ در پیام‌های اخیر خود به تهران، ابراز امیدواری کرده است که امکان دستیابی به توافقی جدید و متفاوت از توافق برجام وجود داشته باشد؛ با این حال برخی سیاست‌های ترامپ و تیمش همچنان بر فشار حداکثری و تحریم‌های شدید علیه ایران تأکید دارند.

‌این سیاست شامل تحریم‌های اقتصادی شدید، محدودیت‌های مالی و تجاری و تلاش برای انزوای بین‌المللی ایران است. هدف اصلی این سیاست، تغییر رفتار ایران در زمینه‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای است. در‌عین‌حال برخی از مقامات آمریکایی پیشنهاد مذاکره با ایران را مطرح کرده‌اند. این پیشنهادها معمولا با شرط‌هایی همراه هستند که ایران باید به آنها پایبند باشد. هدف از این مذاکرات، دستیابی به توافقی جدید و جامع‌تر از توافق برجام است، اما ایران هم پیش‌شرط‌های خود را دارد و قرار نیست از منافع ملی خود کوتاه بیاید و به دنبال مذاکرات جامع برد-برد است. ‌به هر حال این دوگانه آمریکایی در مواجهه با ایران باعث ایجاد تنش‌ها و پیچیدگی‌های زیادی در روابط ایران و آمریکا شده است. برخی معتقدند این سیاست‌ها می‌توانند به نتیجه‌ای مثبت منجر شوند، درحالی‌که دیگران بر این باورند که این رویکردها تنها به افزایش تنش‌ها و بی‌اعتمادی‌ها منجر خواهد شد. دراین‌بین مارکو روبیو نیز به‌عنوان وزیر امور خارجه دولت ترامپ، با اینکه به مواضع ضد ایرانی معروف است و مخالف امضا و اجرای برجام بوده، از مذاکره با ایران حمایت کرده است؛ بنابراین هرچند تمایل به مذاکره وجود دارد، اما شرایط و محدودیت‌های زیادی برای دستیابی به توافق وجود دارد که رسیدن به توافق قریب‌الوقوع را تقریبا ناممکن کرده، تا جایی که بقایی، سخنگوی وزارت خارجه، در نشست خبری اخیر خود اظهار امیدواری عبدالعلی‌زاده درباره امکان رسیدن به توافق با آمریکا در دو تا سه ماه را نظر شخصی دانست و آن را دور از مواضع رسمی دولت و وزارت خارجه دانست.

اعلام آمادگی عمان برای میانجیگری در مذاکرات هسته‌ای ایران

در‌این‌بین طرف‌ها نیم‌نگاهی به ژنو دارند تا ببینند توافقی حاصل خواهد شد یا نه؟ زیرا سرنوشت مذاکرات هسته‌ای نقش تعیین‌کننده در آینده روابط ایران و ‌آمریکا خواهد داشت و به نظر می‌رسد با جدی‌شدن مذاکرات هسته‌ای ایران با اروپا، این موضوع بتواند بر احتمال مذاکره با آمریکا تأثیرگذار باشد.

در این زمینه شاهد حرکت‌های دیپلماتیک در منطقه هم هستیم و عبدالله بن ناصر بن مسلم الرحبی، سفیر پادشاهی عمان در مصر، در گفت‌وگو با خبرگزاری تاس گفت: عمان آماده است تا در صورت داشتن شانس موفقیت، بار دیگر زمینه‌ای را برای مذاکرات بر سر برنامه هسته‌ای ایران فراهم کند.

به گزارش رصد، عبدالله بن ناصر بن مسلم الرحبی تأکید کرد: اگر عمان ببیند که گفت‌وگو بین مقامات ایران و همتایان غربی‌شان در زمینه برنامه هسته‌ای چشم‌اندازی موفقیت‌آمیز دارد، به‌ طور قطع از نقش میانجی خود دست نمی‌کشیم.

با توجه به اظهارات علنی مقامات ایرانی، تهران در تلاش است تا مذاکرات با قدرت‌های غربی درباره پرونده هسته‌ای و رفع تحریم‌ها را آغاز کند و شاید برای نخستین بار باشد که توپ در زمین غربی‌هاست و اگر به دنبال پایان چالش‌های موجود فی‌مابین هستند، حضور با اراده رسیدن به توافق می‌تواند راهگشا باشد. اینکه همه طرف‌ها با اعتماد‌سازی وارد میدان مذاکره شوند و تعهدات لازم برای پایبندی به توافقات احتمالی را ارائه کنند هم اولویت ایران برای آغاز هر مذاکره‌ای است.