فرونشست‌ها در اماکن تاریخی!
روزنو :براساس داده‌های رسمی، در حال حاضر بیش از ۸۰۰ شهر و ۱۶ کلانشهر ایران در معرض خطر فرونشست قرار دارند. این مسئله نه‌تنها تهدیدی برای سکونتگاه‌ها و اراضی کشاورزی است، بلکه میراث گرانبهای تاریخی را نیز در معرض نابودی قرار داده است.
فرونشست زمین، پدیده‌ای ژئومورفولوژیک، آرام، اما خطرناک است که در دهه‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اصلی جهان تبدیل شده است.
به گزارش روز نو این پدیده در اثر افت تراز سطح آب‌های زیرزمینی، تراکم خاک، فعالیت‌های استخراج میادین نفت، معدن یا عوامل طبیعی ایجاد شده و باعث کاهش ارتفاع سطح زمین و تخریب زیرساخت‌ها می‌شود. در این میان کشور ایران، با اقلیمی خشک، منابع آبی محدود، توسعه نامتوازن و میراث‌فرهنگی غنی، در زمره آسیب‌پذیرترین کشور‌ها در برابر این بحران قرار دارد. باید توجه داشت که پدیده فرونشست زمین می‌تواند جنبه‌های مختلفی از زندگی انسان را تحت‌تأثیر قرار دهد، اما در این یادداشت قصد داریم به نقش مخرب این پدیده بر آثار تاریخی و سایت و محوطه‌های باستانی بپردازیم.
براساس داده‌های رسمی، در حال حاضر بیش از ۸۰۰ شهر و ۱۶ کلانشهر ایران در معرض خطر فرونشست قرار دارند. این مسئله نه‌تنها تهدیدی برای سکونتگاه‌ها و اراضی کشاورزی است، بلکه میراث گرانبهای تاریخی را نیز در معرض نابودی قرار داده است. طی سال‌های اخیر گزارش‌های نگران‌کننده‌ای از سیوسهپل، تخت‌جمشید، مجموعه نقش‌رستم، مسجدجامع اصفهان، آتشکده ری و قنات قصبه گناباد در رسانه‌ها منتشر شده که معمولاً با سکوت و حتی تکذیب مسئولان مواجه شده است. عمق فاجعه زمانی مشخص می‌شود که دریابیم این موارد تنها نمونه‌هایی از قربانیان خاموش این بحران هستند.
عوامل اصلی فرونشست زمین در ایران
به‌طورکلی، عوامل مختلفی عامل ایجاد پدیده فرونشست زمین محسوب می‌شوند که پنج عامل بیش از سایرین، نقش‌آفرینی می‌کنند. این عوامل عبارت‌اند از:
برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی.
تغییراقلیم، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر.
تراکم خاک‌های رسی در اثر خشکی لایه‌های زیرزمینی.
فعالیت‌های معدنی و حفر چاه‌های نفت و گاز.
ساخت‌وساز‌های سنگین و غیراصولی در دشت‌های نشست‌پذیر.
بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد در کشور ما بیش از ۸۵ درصد فرونشست زمین ناشی از برداشت بی‌رویه و غیرمنطقی از آب‌های زیرزمینی است و بی‌برنامگی مسئولان و تلاش برای اقدامات شعارگونه در دولت‌های پیشین با تأکید بر خودکفایی در برخی محصولات کشاورزی، منجر به هجوم بی‌امان به منابع آب زیرزمینی و برداشت بسیار فراتر از حد استاندارد شده است. درنتیجه این سیاست‌های اشتباه، امروزه با کشوری مواجه شده‌ایم که بسیاری از دشت‌هایش درگیر فرونشست جدی است.
نقاط بحرانی در کشور
دشت تهران – کرج
نرخ نشست: ۳۶ سانتی‌متر در سال.
آثار تاریخی در معرض خطر: آتشکده ری، برج طغرل، ابن‌بابویه.
دشت اصفهان
نرخ نشست: ۱۵-۲۰ سانتی‌متر در سال.
آثار تاریخی در معرض خطر: سیوسهپل، پل خواجو.
شواهد: انحنای مشاهده‌شده در سیوسهپل که برخی کارشناسان آن را حاصل خشک‌شدن بستر زاینده‌رود و کاهش آب زیرزمینی می‌دانند.
مرودشت (فارس)
نرخ نشست: ۱۰ سانتی‌متر در سال
آثار تاریخی در معرض خطر: تخت‌جمشید، پاسارگاد و نقش‌رستم
علاوه‌براین، مناطق دیگری همچون نوش‌آباد کاشان (شهر زیرزمینی تاریخی نوش‌آباد)، ورامین، یزد و خراسان نیز درگیر با فرونشست زمین است و برخی از آثار ثبت‌شده در میراث جهانی از قبیل قنات‌های گناباد در معرض تخریب قرار دارد.
از منظر باستان‌شناسی، پدیده فرونشست زمین شامل تخریب تدریجی و فیزیکی آثار معماری و همچنین، به ظهور ترک ناشی از فشار‌های جانبی خاک نشست‌کرده در دیوار‌ها و سازه‌ها و نهایتاً ریزش و تخریب آثار تاریخی منجر می‌شود. علاوه‌براین، فرونشست زمین به‌طور مستقیم روی آثار تاریخی و باستانی زیر زمین از جمله قنات‌ها و شهر‌های زیرزمینی تأثیر دارد و افزایش تراکم خاک نیز منجر به فشرده شدن لایه‌ها و تخریب آثار حفاری‌نشده و دشوار شدن کاوش در این مناطق می‌شود. در کنار این موضوع، فرونشست زمین به‌دلیل نفوذ آب‌های شور به بستر خشک‌شده باعث شورشدن خاک و ایجاد محیطی نامناسب برای آثار باستانی می‌شود.
امروزه تخت‌جمشید با نشست جدی و ایجاد ترک در آثار هخامنشی مواجه شده و این نشست به‌وضوح در محوطه نقش‌رستم نیز دیده می‌شود. اگرچه این موارد با کتمان مسئولان مواجه شده و حتی در سال‌های قبل برخی مدیران برای پاک کردن صورت‌مسئله اقدام به پر کردن ترک‌های مجاور نقش‌برجسته‌های ساسانی و مقابر هخامنشی کردند، اما تاکنون هیچ اقدام جدی برای کنترل پدیده فوق انجام نشده است. در گزارش‌های مربوط به سیوسهپل نیز آمده است که ایجاد انحنا در بدنه پل، به‌رغم تکذیب مسئولان، نشانه‌ای جدی از تهدید زیرساخت این بنای تاریخی است و تداوم این شرایط می‌تواند به نشست کامل منجر شود.
طی سال‌های اخیر گزارش‌های متعددی مبنی‌بر ایجاد انحنا در بدنه غربی سیوسهپل اصفهان منتشر شده است. در برخی گزارش‌ها دلایل این موضوع را خشک‌شدن بستر رودخانه و عبور خط مترو از زیر این پل تاریخی عنوان کرده‌اند؛ هرچند مقامات میراث فرهنگی این موضوع را تکذیب و ادعا کردند انحنای پیش‌آمده روی سی وسه‌پل ناشی از نشست نیست و معتقدند نمی‌توان آن را به خشکسالی یا مسائل مترو مربوط دانست.
با مراجعه به گزارش‌های مرمتی و نقشه‌های پیشین مرتبط با این پل تاریخی می‌توان میزان انحنای موجود در پل را در گذشته و حال حاضر مقایسه کرد و به‌جای پاک کردن صورت‌مسئله، با انجام اقدامات فوری و ضروری از بروز آسیب در این پل تاریخی که یکی از نماد‌های شهر تاریخی اصفهان محسوب می‌شود، پیشگیری کرد.
در توضیح این مسئله باید عنوان کرد که براساس آنچه در تصاویر مشخص است، بدنه پل با انحنایی قابل‌مشاهده با چشم روبه‌رو شده است که قطعاً در گذشته وجود نداشته است. باید در نظر داشت که ساختن پل‌های کوچک و بزرگ از دیرباز در کشور ما رواج داشته و پل‌هایی نظیر سیوسهپل و پل خواجو بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارند. سیوسهپل نیز مانند بسیاری از دیگر پل‌های دوره صفوی به‌دلیل اتخاذ سیاست گسترش راه‌های کاروان‌رو و افزایش بنای کاروانسرا‌ها ساخته شد و از سوی دیگر، بیشتر پل‌های قدیمی ایران درواقع پل-بند به‌شمار می‌رفته‌اند، یعنی پل‌هایی بوده‌اند که به‌صورت سد عمل می‌کردند و آب را تا سطحی بالا می‌بردند و قابل جاری شدن به زمین‌های پیرامون می‌کردند.
همچنین، در هنگام سیلاب نیز این پل‌های بندگونه تا اندازه‌ای کار کنترل سیل را انجام می‌داده‌اند و گاهی نیز به‌گونه انبار‌های آب عمل می‌کرده‌اند. افزون‌بر این هدف‌های فنی، ساختمان پل‌ها در ایران همواره با توجه خاص به جنبه‌های هنری و زیبایی پل نیز همراه بوده و این نقطه‌نظر در آثار برجای‌مانده از بعضی از پل‌های قدیمی به‌خوبی منعکس است.
با بررسی این موارد به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد که پل‌های تاریخی ایران از جمله سیوسهپل، با هدف تماس دائمی و مداوم با آب ساخته شده‌اند و این موضوع در طراحی سازه و انتخاب مواد استفاده‌شده در آن نیز لحاظ شده است. به همین دلیل، در ساختار این سازه‌ها همواره تمهیداتی برای ایجاد توازن رطوبت اتخاذ شده است؛ این موضوع منحصر به سیوسهپل یا سایر پل‌های دوره صفوی نیست و در پل‌سازی دوران پیش‌ازاسلام نیز دیده می‌شود.
حال با توجه به شرایط پیش‌آمده برای زاینده‌رود، این عنصر کلیدی برای پایه‌های پل ازبین‌رفته و از سوی دیگر، خشک‌شدن بستر رودخانه در کنار عوامل دیگری، چون ساخت‌وساز تأسیسات مترو و همچنین پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، هر یک می‌تواند دلیلی برای نشست زمین و سطح زیرین سیوسهپل باشد.
تجربه کشور‌های درگیر فرونشست
ذکر این نکته ضروری است که امروزه پدیده تغییراقلیم و عوارض ناشی از آن، از جمله فرونشست زمین، در چهارگوشه جهان دیده شده است و استفاده از تجربه کشور‌های مختلف می‌تواند به ما در مواجه شدن با این پدیده کمک کند. شهر مکزیکوسیتی در کشور مکزیک با نرخ نشست تا ۴۰ سانتی‌متر در سال، یکی از مناطق پرخطر جهان محسوب می‌شود و مدیران این کشور از راهکار‌هایی همچون قانونگذاری سختگیرانه برای حفر چاه و برداشت آب‌های زیرزمینی بهره جسته‌اند و در کنار آن از فناوری ماهواره‌ای InSAR، برای پایش دقیق شرایط استفاده می‌کنند. InSAR یکی از فناوری‌های نوین در باستان‌شناسی و زمین‌شناسی محسوب می‌شود. این فناوری از داده‌های راداری ماهواره‌ای استفاده می‌کند که در دو یا چند زمان مختلف از یک منطقه خاص تهیه شده‌اند. با مقایسه این داده‌ها (به‌صورت تداخلی)، می‌توان تغییرات بسیار کوچک در سطح زمین را در حد میلی‌متر اندازه‌گیری کرد.
شهر ونیز در ایتالیا نیز به‌طور هم‌زمان با چالش فرونشست زمین همراه با بالا آمدن سطح دریا مواجه شده است. راهکار مدیران ایتالیایی برای حل این بحران، پروژه MOSE محسوب می‌شود که طی آن سد‌های متحرکی برای محافظت از شهر ایجاد شده است و در کنار آن، با تزریق آب به لایه‌های زیرزمینی، سعی در جایگزینی آب‌های برداشت‌شده از منابع آب زیرزمینی دارند.
ره مرکزی کالیفرنیا در ایالات متحده نیز با شرایطی مشابه ایران مواجه است و به‌دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، دچار فرونشست شده است. مقامات ایالات متحده برای مواجه‌شدن با این مشکل ابتدا به اصلاح قوانین از طریق اجرای قانون موسوم به مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی (SGMA) پرداخته و سپس با استفاده از روش‌های آبخوان‌داری و تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی در تلاش برای ترمیم آسیب‌های وارده به این حوزه هستند.
راه‌حل‌های قابل‌اجرا در ایران
شرایط در ایران، اما کمی پیچیده‌تر است، به‌دلیل عدم تمرکز تصمیم‌گیری در نهاد‌های قانونی و دولتی و همچنین نیازمندی به هماهنگی بین‌دستگاهی، به‌رغم بروکراسی پیچیده و کند، شاهد بحرانی جدی در این زمینه هستیم که حل آن نیازمند عزمی ملی و تلاش دولت، مجلس و همراهی مردم است.
برای مقابله با فرونشست زمین در ایران، ابتدا و به‌طور اضطراری باید اقدامات فوری و کوتاه‌مدتی از جمله مدیریت منابع آب شامل انسداد چاه‌های غیرمجاز، اجرای طرح تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و ترویج آبیاری قطره‌ای را در دستورکار قرار داد. درعین‌حال، باید با بهره‌برداری از فناوری‌های نوین همچون استفاده از فناوری InSAR و ژئورادار، تصویر دقیقی از شرایط فعلی ترسیم و در کوتاه‌ترین زمان ممکن باید نسبت به طراحی سامانه هشدار سریع در مناطق باستانی اقدام کرد.
در این مرحله، متخصصان مرمت و تیم‌های زبده باستان‌شناسی باید ضمن شناسایی آثار آسیب‌دیده و در معرض خطر، برای مرمت و تثبیت آثار تاریخی اقدام کنند و با مطالعات ژئوتکنیکی برای پی‌سازی مجدد و استفاده از ژئوسنتتیک‌ها، خطرات فوری‌ای که آثار تاریخی را تهدید می‌کنند، برطرف کنند.
به‌موازات این اقدامات، باید راهکار‌های بلندمدت نیز اندیشیده شود و وظایف نهاد‌های مختلف به‌طور شفاف تبیین شود و مجلس شورای اسلامی نسبت به تدوین قانون جامع آب‌های زیرزمینی و تخصیص بودجه برای پایش فرونشست اقدام کند.
در بدنه دولت نیز وزارت نیرو با توسعه سیاست آبخوان‌داری و مدیریت هوشمند منابع زیرزمینی به وزارت جهادکشاورزی در اصلاح الگوی کشت و تسهیلات برای تجهیز اراضی به آبیاری نوین کمک کند.
هم‌زمان با این رویکرد، وزارت راه‌وشهرسازی باید نسبت به توقف ساخت‌وساز در مناطق بحرانی و نقشه‌برداری مداوم نشست زمین اقدام کند و وزارت میراث‌فرهنگی نیز براساس وظیفه ذاتی خود برای پایش مستمر آثار، تدوین نقشه خطر فرونشست و مرمت آثار آسیب‌دیده تلاش کند.
در این میان، تشکیل ستاد بحران فرونشست در استان‌های مختلف و آموزش عمومی و اطلاع‌رسانی دقیق، دارای اهمیت بسیار زیادی است.
در خاتمه باید تأکید کرد که فرونشست زمین خطری بی‌صدا، ولی ویرانگر است که آینده شهرها، کشاورزی، اقتصاد و هویت تاریخی ما را تهدید می‌کند. اگر امروز برای مواجهه با آن اقدامی نکنیم، فردا شاید خیلی دیر باشد. همان‌گونه‌که طی سال‌های اخیر و با خشک‌شدن زاینده‌رود، زوال تدریجی در پایه‌های سیوسهپل را شاهد بودیم، باید بدانیم که این پدیده در گوشه‌وکنار سرزمین باستانی ایران ریشه دوانده و خاک زیر پایمان هر روز فرومی‌رود؛ بی آنکه فریادی بلند شود.
سیاستگذاران، پژوهشگران، مرمتگران و مردم، همگی باید درک کنند که فرونشست فقط مسئله‌ای زمین‌شناختی نیست و مسئله‌ای اجتماعی، فرهنگی و ملی است که مقابله با آن، نیازمند اتحاد، دانش و جسارت در تصمیم‌گیری است.
